LỊCH SỬ VĂN MINH ẤN ĐỘ - Trang 280

môn: ngữ pháp, nghệ thuật và nghề nghiệp, y học, luận lí học và triết học.
Sau cùng thanh niên rời thầy ra đời, nhớ kĩ lời thầy dạy rằng sự giáo dục,
một phần tư là công của thầy, một phần tư là công của chính mình, một
phần tư nữa là nhờ bạn, và phần tư cuối cùng là do kinh nghiệm trong đời.

Nhiều khi, vào hồi mười sáu tuổi, thanh niên rời thầy để lại học trong một
trường đại học. Những trường đại học này làm vẻ vang cho Ấn Độ thời
Thượng cổ và thời Trung cổ, như các trường Bénarès, Taxila, Vidarbha,
Ajanta, Ujjain, Nalanda. Thời Phật Tổ, Bénarès là đồn luỹ của chính giáo
Bà La Môn mà nay cũng vậy. Khi vua Hi Lạp Alexandre xâm chiếm Ấn,
Taxila nổi tiếng khắp châu Á là nơi có nhiều nhà bác học nhất của Ấn,
trường Y khoa ở đó rất danh tiếng; Ujjain thì nổi tiếng về các nhà thiên
văn; Ajanta nổi tiếng về các giáo sư dạy nghệ thuật. Ngày nay nhìn mặt tiền
một toà nhà đã điêu tàn của trường Ajanta, chúng ta cũng tưởng tượng
được thời xưa các trường đại học đó tráng lệ ra sao. Nalanda, học viện nổi
danh nhất của Phật giáo được thành lập ít lâu sau khi Phật Tổ tịch, và triều
đình cho viện thu thuế một trăm làng để chi tiêu. Hồi xưa, viện gồm mười
ngàn sinh viên, một trăm giảng đường, có những kho sách lớn và sáu dãy
mênh mông cao bốn từng dùng làm phòng ngủ. Huyền Trang bảo đài thiên
văn của viện “khuất trong mây mù buổi sáng, những tầng lầu cao vượt lên
khỏi mây”. Nhà sư Trung Hoa đó mến các tu sĩ bác học và cảnh âm u của
viện tới nỗi ở lại Nalanda năm năm. Ông bảo: “Trong số các người ngoại
quốc ước ao được lại học ở Nalanda, già nửa thấy môn học khó quá, theo
không nổi, bỏ về liền; chỉ những người rất thông các môn học cổ, kim là
theo nổi, mà tỉ số cũng rất nhỏ: mười người mới được hai, ba. Thí sinh
được nhận vô học đã khỏi phải trả tiền học, lại còn được nuôi không nữa,
nhưng phải tuân một kỉ luật nghiêm khắc gần như vào nhà tu kín. Họ không
được nói chuyện với bất kì một người đàn bà nào; không được nhìn một
người đàn bà nào; nội cái ý muốn được nhìn đàn bà cũng đủ là một tội nặng
rồi; thật là nghiêm khắc y như các giới luật trong Tân Ước. Sinh viên nào
mắc tội ái ân với đàn bà, thì phải khoác suốt một năm một tấm da lừa đuôi
ngóc lên, và phải đi hành khất mà thú tội của mình với người bố thí. Mỗi