vua Andalous
, ông cho chỉ như bọn rajah nhỏ của mình, như vậy ông
muốn cho ta hiểu rằng các vua Houmayou, Ekbar, Jehan Guyre, Shah
Jehan
, giàu có, uy quyền nhất thế giới, làm chủ thế giới; rằng Ba Tư,
Usbec, Kach-guer, Tatar và Catay-Pégu (tức Thái Lan), Tchine và
Machine
chỉ nghe thấy nói tới tên các vua Indoustan cũng run lên cầm
cập rồi; cái môn địa lí của ông thật tuyệt! Đáng lí ra ông phải dạy cho ta
phân biệt được đúng các quốc gia trên thế giới đó, cho ta biết rõ sức mạnh
của họ ra sao, thắng được họ cách nào, phong tục, tôn giáo, chính trị của
họ ra sao, họ mưu tính những gì; và dạy cho ta đọc kĩ lịch sử để biết các
nước đó lập quốc gia ra sao, thịnh vượng rồi suy vi ra sao; do những biến
cố, lỗi lầm nào của họ mà xảy ra những cuộc đại biến, những cuộc cách
mạng đó. Ông chỉ dạy qua loa cho ta tên của các tiên vương, những đấng
sáng lập ra đế quốc này, mà không cho ta biết đời các đấng đó, công lao
lập quốc vẻ vang của các đấng đó. Ông đã dạy ta biết đọc và biết viết tiếng
Ả Rập; ta mang ơn ông lắm, đã làm cho ta mất bao nhiêu ngày giờ học một
ngôn ngữ cần mười, mười hai năm đèn sách mới thông thạo được, như thể
ông nghĩ rằng một hoàng tử thì phải là một nhà ngữ pháp học hoặc một
nhà luật học, rồi lại phải học thêm những ngôn ngữ khác ngoài những
ngôn ngữ của các lân bang; mà thì giờ của một hoàng tử quí báu quá, có
biết bao điều khác rất quan trọng phải học cho sớm. Cái lối học từ ngữ đó
buồn tẻ, khô khan, tốn công mà lại không thích hợp, làm cho bộ óc nào mà
chẳng chán ngấy rồi hoá mụ đi!
Bernier bảo: “Đấy, Aureng-Zeb có giọng bực tức như vậy đấy, nhưng vài
nhà thông thái, hoặc vì muốn nịnh ông, hoặc vì ghen ghét Mullah-Gy, hoặc
vì một lí do nào khác, loan truyền tin rằng nhà vua đã chịu ngưng cho đâu,
nói lãng qua nhiều chuyện khác để cười cợt, rồi lại mắng tiếp Mullah”.
Ông không biết rằng tuổi thơ, kí tính thường rất mạnh, nếu khéo dạy dỗ thì
có thể thu nhập được cả ngàn phép tắc tốt đẹp, cả ngàn tri thức ích lợi, nó
khắc sâu vào trí óc suốt đời, làm cho tinh thần cởi mở, cao thượng để sau
này thi hành những việc lớn, ông không biết vậy ư? Luật pháp, kinh kệ và
