buổi sáng, số sinh viên vĩ đại đó tắm trong mười cái hồ tắm lớn của viện.
Chương trình học kéo dài mười hai năm và một số sinh viên ở lại viện tới
ba mươi tuổi, có người ở suốt đời.
Người Hồi tàn phá gần hết các tu viện đạo Phật cũng như đạo Bà La Môn ở
Bắc Ấn Độ. Học viện Nalanda bị san phẳng năm 1197 và bao nhiêu tu sĩ
đều bị giết hết; nhìn những di tích còn lại chúng ta không thể nào tưởng
tượng nổi thời xưa đời sống ở Ấn Độ phong phú ra sao. Mà những kẻ tàn
phá đó đâu phải là một dân tộc hoàn toàn dã man; họ cũng đã biết yêu
những cái đẹp và biết tạ khẩu những cớ này cớ khác về tôn giáo ra vẻ thành
kính lắm để biện hộ cho những cuộc cướp bóc của họ chứ. Khi người Mông
Cổ thống trị Ấn, cũng đem vô Ấn một nền văn minh tấn bộ lắm, nhưng
quan niệm hẹp hòi; họ yêu văn thơ cũng ngang với võ bị và có tài tấn công
một thành cũng như có tài gieo vần. Người Hồi cho giáo dục một tính cách
hoàn toàn cá nhân; gia đình nào giàu có thì đón một thầy dạy riêng cho con
cái; đúng là một quan niệm quí phái. Họ cho giáo dục là một xa xí phẩm,
đôi khi rất có ích cho một chính khách hay một con buôn, một nhà kinh
doanh, nhưng có thể nguy hại cho quốc gia, gây rắc rối cho xã hội nếu
truyền bá cho kẻ nghèo, những kẻ phải suốt đời chịu cái thân phận hèn
mọn. Một trong những thầy học cũ của vua Aureng-Zeb có lần xin ông
phong cho một chức quan nhàn hạ, lời đáp của ông đủ cho ta thấy lối dạy
học thời đó ra sao. Bernier nghe người ta kể lại câu chuyện đó, rồi chép lại
như sau:
Nhà thông thái Mullah-Gy
, ông tới cầu ta điều chi đây? Cầu ta phong
cho ông chức đại thần ở triều ư? Nếu trước kia ông dạy cho ta một cách
đàng hoàng thì điều thỉnh nguyện đó rất hợp lí vì ta có tấm lòng của một
đứa trẻ ngoan ngoãn, mang ơn thầy học cũng bằng hay hơn là mang ơn
cha; nhưng ông có dạy bảo cho ta được điều gì quí báu không? Trước hết
ông bảo ta rằng tất cả cái châu Frangistan (châu Âu) đó chỉ là một đảo
nhỏ mà quốc vương lớn nhất xưa kia là vua Bồ Đào Nha, rồi sau tới vua
Hoà Lan, rồi sau tới vua Anh; còn những vua khác như vua Franca (Pháp),
