Nói cho ngay thì chúng ta không thể đặt hí khúc của Ấn ngang hàng với
kịch của Hi Lạp thời cổ hoặc của Anh thời nữ hoàng Elizaberth; nhưng nó
không thua gì tuồng Trung Hoa hay Nhật Bản. Người ta trách tuồng Ấn là
rắc rối, không giản dị, nhưng đó là chuyện thời thượng, mà đã gọi là thời
thượng thì chỉ được chuộng một thời rồi thời sau có thể trái ngược hẳn lại.
Người Ấn thích cho thần tiên xuất hiện trong hí khúc, điểm đó trái với quan
niệm của chúng ta về kịch, nhưng các kịch của Euripide thì cũng có những
chỗ thần linh từ trên trời xuống thang để hiện ra trên sân khấu
; chẳng
qua chỉ là một cái “mốt” trong lịch sử. Một người ngoại quốc mà phê phán
tuồng Ấn Độ thì không khỏi thiên lệch, nhưng tôi cũng xin kể - mà không
tự tin lắm – những nhược điểm của nó: trước hết là cú điệu không tự nhiên
vì có nhiều điệp vận (allitération) và nhiều chỗ “chơi chữ” quá, tâm lí nhân
vật có vẻ đơn điệu, kẻ tốt thì hoàn toàn tốt, kẻ xấu thì hoàn toàn xấu; có
những tình tiết không thể tin được vì dựng trên những sự trùng hợp vô lí,
lại thêm cái tật các nhân vật biện thuyết nhiều quá, tả các động tác nhiều
quá, mà kịch khác tiểu thuyết ở chỗ diễn các động tác chứ không tả bằng
lời.
Ưu điểm cũng khá nhiều: tưởng tượng tự do, đa cảm, nên thơ, tế nhị, yêu
cảnh đẹp thiên nhiên nhưng cũng tả nỗi rùng rợn trước sức mạnh của thiên
nhiên. Phê bình các hình thức nghệ thuật đặc biệt của một dân tộc nào là
mắc cái lỗi bàn phiếm vô ích vì chúng ta chỉ có thể xét theo những thành
kiến của chúng ta, hạng người ngoại quốc, mà nhiều khi lại chỉ căn cứ vào
những bản dịch nữa. Vậy chúng ta chỉ cần nhớ rằng Goethe, người Âu có
tinh thần khoáng đạt nhất, xoá bỏ các hàng rào phân cách các quốc gia, đã
nhận rằng một trong những kinh nghiệm phong phú nhất của đời ông là đọc
hí khúc Shakuntala, và ông tỏ tấm lòng mang ơn của ông trong mấy câu thơ
dưới đây:
Bạn có muốn hưởng những đoá hoa của tuổi xuân và những trái ngọt của
tuổi già không?
