và Huyền Trang cũng tả nhiều lâu đài, đền chùa nổi tiếng về giá trị mĩ thuật
của các bức hoạ trên tường; nhưng ngày nay những bức hoạ đó tiêu huỷ hết
rồi, không còn gì cả. Một trong những bức bích hoạ cổ nhất của Tây Tạng
vẽ một hoạ sĩ đương vẽ hình Phật Tổ; nhiều người cho rằng tới thời Phật
Tổ thì ngành hoạ Ấn Độ xuất hiện từ lâu rồi và đương ở giai đoạn toàn
thịnh.
Những bức hoạ cổ nhất hiện nay chúng ta có thể định được thời đại, là một
loạt bích hoạ đạo Phật (khoảng 100 trước Công nguyên) tìm thấy trên vách
một cái hang ở Sirguya, thuộc Trung bộ Ấn. Từ hồi đó, nghệ thuật bích hoạ
- vẽ lên mặt phẳng bằng thạch cao mới đắp lên tường và còn ướt – mỗi
ngày mỗi tiến, và tới giai đoạn các bích hoạ ở trong các hang Ajanta
thì đạt tới mức hoàn hảo mà Giotto và Léonard de Vinci
cũng không
hơn được. Các đền đó đục ngay trong đá trên sườn một ngọn núi, trong
khoảng từ thế kỉ thứ nhất tới thế kỉ thứ VII. Sau khi đạo Phật miền đó suy
tàn, đền chùa bị bỏ hoang thành rừng; dơi, rắn, và các loài thú vào đó làm
hang, cứt chim chóc và sâu bọ làm dơ hết các bức hoạ. Năm 1819 một số
người Âu vô tình tìm ra được những cảnh hoang tàn đó, ngạc nhiên thấy
những bức bích hoạ hiện nay được coi là những bức đẹp nhất của nhân loại.
Người ta thường gọi các đền chùa đó là hang vì đục ngay trong đá. Hang số
XVI chẳng hạn đục vô đá, vuông vức mỗi bề hai mươi mét; có hai mươi
cây cột, chung quanh gian giữa có mười sáu phòng nhỏ cho các vị sư, mặt
trước có một cái cổng như cái hiên, phía trong cùng là điện thờ. Bức tường
nào cũng đầy bích hoạ. Năm 1879, trong số hai mươi chín đền, mười sáu
đền còn giữ được bích hoạ; năm 1910, trong số mười sáu đền đó, mười đền
đã mất hết bích hoạ, còn những bích hoạ trong sáu đền kia thì hư hại vì
người ta đã vụng về muốn trùng tu lại. Trước kia, những màu đỏ, xanh và
lam trên các bức hoạ thật rực rỡ; ngày nay người ta tô bậy lên những màu
chết hoặc xám xịt. Vài bức bị thời gian huỷ hoại rồi còn bị sửa lại một cách
vụng về nữa, khiến cho những người như chúng ta có cái tâm hiểu được
những truyền thuyết hoang đường về Phật giáo, nhìn vào thấy thô bỉ và lố
