quá nhiều trong đền và trên tường rào bằng vàng nạm ngọc thạch hồi xưa
bao chung quanh ngôi mộ của vua Jehan và hoàng hậu. Aureng-Zeb đã thay
vào một thứ như bình phong bát giác bằng cẩm thạch gần trong suốt chạm
trổ như một tấm ren bằng tuyết hoa thạch (albâtre). Một du khách sau khi
ngắm nghía hàng rào đó rồi, nhận rằng, về công nghệ, công trình đó quả là
vô song trong lịch sử nhân loại.
Lăng Taj Mahal không phải là kiến trúc vĩ đại nhất, nhưng phải nhận là đẹp
nhất thế giới. Khi đứng xa xa một chút để không thấy các chi tiết thì ngôi
đền có vẻ đẹp hơn là đồ sộ; có lại gần rồi mới thấy sự hoàn hảo của nghệ
thuật đáng kể hơn kích thước của đền. Sống cái thời hăm hở, vội vàng này,
thấy chỉ trong một hai năm cất xong được những ngôi nhà vĩ đại cao cả
trăm từng, chúng ta nên nhớ rằng hai mươi hai ngàn người đã phải làm
trong hai mươi hai năm mới xây xong được cái lăng kích thước tương đối
nhỏ đó, nhớ như vậy rồi mới thấy được nghệ thuật và kỹ thuật khác nhau ra
sao. Để hoài bảo rồi thực hiện một công trình kiến trúc như Taj Mahal, có
lẽ cần có một nghị lực, một chí cương quyết cao hơn nghị lực và chí cương
quyết của nhà chinh phục lớn nhất thế giới nữa. Thời gian nếu có trí khôn
thì nên tàn phá hết những cái khác đi rồi hãy tàn phá Taj Mahal, để cho
người cuối cùng còn sống sót được niềm an ủi này là trước khi nhắm mắt
được thấy chứng tích lòng cao thượng của loài người.
4. KIẾN TRÚC VÀ VĂN MINH ẤN
Nghệ thuật Ấn suy vi – So sánh kiến trúc Ấn với kiến trúc Hồi – Tổng quan
về văn minh Ấn.
Mặc dầu đã cho xây một tấm bình phong bằng cẩm thạch ở Taj Mahal,
Aureng-Zeb là một tai hoạ cho nghệ thuật Mông Cổ và nghệ thuật Ấn. Ông
