LỊCH SỬ VĂN MINH ẤN ĐỘ - Trang 370

Nghệ thuật Hồi diễn một cách duyên dáng và phiến diện tâm trạng những
cá nhân sung sướng, nghệ thuật Ấn diễn một cách hùng tráng và toàn thể
tâm hồn cả một dân tộc.

Trong đoạn kết thúc chương sử đại cương này, cũng như trong đoạn mở,
chúng tôi xin khiêm tốn nhận rằng chỉ một người Ấn mới có thể nhận định
được đầy đủ nghệ thuật Ấn và phê phán nó một cách công bằng. Đối với
một người Âu đã quen những tiêu chuẩn của nghệ thuật Hi Lạp: đơn sơ,
giản dị, từ tốn, quí phái, thì nghệ thuật Ấn có vẻ bình dân, chất phát mà lại
phức tạp, dùng quá nhiều trang sức đôi khi man rợ. Nhưng chúng ta đừng
nên quên rằng chính thi hào cổ điển Goethe đã dùng tiếng “man rợ” đó để
chê giáo đường Strasbourg, chê kiến trúc gô-tích; chẳng qua chỉ là lí trí
phản ứng lại tình cảm, tinh thần duy lí phản ứng lại tinh thần tôn giáo mà
thôi. Chỉ một người Ấn mộ đạo mới cảm được cái uy nghi của các ngôi đền
Ấn xây cất không phải là để gợi mĩ cảm mà để kích thích tinh thần tôn giáo
và dựng một cơ sở cho tín ngưỡng. Chỉ những người Trung cổ chúng ta như
Giotto hoặc Dante mới hiểu được Ấn Độ.

Phải đứng vào quan điểm đó để nhận định toàn thể văn minh Ấn nó biểu
hiện tâm hồn một dân tộc “trung cổ”, coi trọng tôn giáo hơn khoa học vì
tôn giáo cho ta thấy cái vô minh của loài người không bao giờ hết mà
quyền năng của loài người chỉ là hư ảo. Đó là nhược điểm mà cũng là sức
mạnh của dân tộc Ấn; vì có tâm hồn đó mà họ mộ đạo, hiền từ, có thói
quen phản tỉnh; chính vì vậy mà họ lạc hậu và thâm thuý, không hiếu chiến
mà rất nghệ sĩ. Chắc chắn rằng tôn giáo của họ đã chịu ảnh hưởng của khí
hậu, và cả tôn giáo lẫn khí hậu đã làm cho họ suy nhược. Vì vậy mà họ đã
an phận chịu sự đô hộ của người Aryen, người Hung Nô, người Hồi và
người Âu. Vì coi thường khoa học nên họ bị cái thân phận đó, và khi đội
pháo binh của Clive đè bẹp đạo quân Ấn ở Plassey (1757), thì tiếng đại bác
của Anh đã báo hiệu cuộc cách mạng kĩ nghệ. Chúng ta thấy cuộc cách
mạng đó sắp tác động tới Ấn như trước kia nó tác động tới Anh, Mĩ, Đức,
Nga và Nhật; rồi đây Ấn cũng sẽ biết chế độ tư bản và chế độ xã hội: Ấn