Nam là tiểu quốc Hyderabad và Mysore (kinh đô cũng mang tên đó) mà các
vua chúa đều có óc duy tân tiến bộ. Trên bờ biển phía Tây là thành Goa
thuộc Bồ, trên bờ biển phía Đông là thành Pondichery thuộc Pháp, mỗi
thành chỉ rộng vài cây số vuông mà người Anh muốn an ủi người Bồ Đào
Nha và người Pháp đã nhường cho họ chiếm. Dọc bờ vịnh Bengale là tỉnh
Madras: giữa tỉnh là thành phố Madras đẹp đẽ, còn ở ranh giới phía Nam là
các đền Tanjore, Trichinopoly, Madura, Rameshvaram tối tăm nhưng kì vĩ.
Sau cùng là “chiếc cầu Adam” – có hàng mỏm đá ló ra một nửa lên khỏi
mặt nước – đưa ta tới đảo Tích Lan nơi mà một ngàn sáu trăm năm trước
văn minh chói toả rực rỡ. Và tất cả những chỗ tôi vừa mới kể qua đó chỉ
mới là một phần nhỏ của Ấn Độ mà thôi.
Không nên coi Ấn Độ là một quốc gia như Ai Cập, Babylone hoặc Anh mà
nên coi là một lục địa cũng đông dân, nhiều ngôn ngữ như châu Âu, và về
phương diện khí hậu, chủng tộc, văn học, triết học, nghệ thuật cũng gần đa
dạng như châu Âu. Ở miền Bắc, các cuồng phong lạnh như băng của dãy
Himalaya ào ào thổi quanh năm và khi những ngọn gió đó gặp những hơi
nước nóng ở phía Nam thì tạo thành những đám sương mù u ám cả nền
trời. Ở miền Pendjab, đất phù sa của mấy con sông lớn bồi thành những
cánh đồng phì nhiêu không đâu bằng, nhưng tiến xuống phía Nam nữa thì
ánh nắng chang chang quanh năm, khô và cằn, nông phu phải làm việc cực
khổ như mọi mới sản xuất được chút ít. Xét chung thì người Anh không ai
ở Ấn Độ quá năm năm liên tiếp và sở dĩ một trăm ngàn người Anh cai trị
được ba trăm triệu người Ấn, chính là nhờ họ không bao giờ ở lâu trong xứ.
Đó đây, ít nhất là trên một phần năm đất đai, còn những khu rừng hoang
của thời khai thiên lập địa, đầy cọp, báo, chó sói và rắn. Phía cuối bán đảo,
miền Deccan
, khí hậu nóng và khô, đôi khi nhờ gió biển mà mát được
một chút. Nhưng từ Delhi tới Ceylan, đặc điểm khí hậu Ấn Độ là nóng, một
sức nóng làm cho cơ thể ta suy nhược, con người mau già, và ảnh hưởng
lớn tới tôn giáo, triết học của thổ dân. Chỉ có một cách chống lại sức nóng
đó là ngồi yên, không ham muốn gì hết. Mùa hè, gió mùa thổi, đất đai trồng
