Năm 1442, vua Lê Thái-tông (nối ngôi Thái-tổ) đi duyệt binh ở huyện
Chí-linh, có ghé thăm Nguyễn Trãi ở Côn-sơn ; thấy tỳ-thiếp Nguyễn Trãi là
Nguyễn thị-Lộ, sắc đẹp lộng lẫy, văn-chương gồm tài, liền triệu làm Lễ-nghi
học-sĩ, ngày đêm hầu hạ.
Và đã gây nên cái án « giết Nguyễn Trãi cùng cả họ ».
22 năm sau, Lê Thánh-tông hiểu là Nguyễn Trãi bị giết oan, xuống
chiếu truy tặng và cho tìm con cháu Nguyễn Trãi về, cấp ruộng 100 mẫu để
phụng sự tổ tiên.
Trong tập « Quỳnh Uyển Cửu Ca » Lê Thánh-tông đã viết « Ức-Trai
tâm thượng quang khuê tảo » (lòng Ức-trai sáng như sao).
Nguyễn Trãi không những chỉ giúp Bình-Định-vương diệt Minh khôi
phục nền tự chủ cho giang sơn, còn trước-tác nhiều văn phẩm có giá trị, lưu
truyền mãi : Ức-trai tập, Ức-trai thi tập, Văn loại, Quân trung từ mệnh tập,
Dư địa chí, Gia-huấn ca… Có tiếng nhất là bài « BÌNH NGÔ ĐẠI CÁO »
đã nói ở trên (A).
B) MÃI QUỐC CẦU VINH
Khi Bình-định-vương mới phất cờ khởi nghĩa (1418), tên Ái, một trong
bầy tôi, người làng Nguyệt-ấn, và tên Đỗ Phú, ngầm dẫn quân Minh vào xứ
Phật-hoàng đào lấy hài cốt tổ tiên Bình-định-vương, hẹn Bình-định-vương
có ra hàng mới giả
. Hai tên này lại chỉ đường cho giặc đánh Bình-định-
vương ở Lạc-thuỷ, khiến Bình-định-vương phải chạy lên Chí-linh, bỏ lại vợ
con người nhà bị bắt.
Năm 1420, tên Cầm Lạm chỉ lối cho tướng Minh là Lý Bân, Phương
Chính vào Thôi-Mang đánh nghĩa-quân. Năm 1421, tên Lộ bá-Luật lập kế
phản gián, sang du thuyết bên nước Lào, để Lào hiềm khích với Bình-định-
vương, đem quân giúp Minh. Hai tên Cầm Bành, Cầm Lạn đã ham danh lợi
làm quan theo giặc, đánh lại Bình-đinh-vương, giữ thành Trà-long. Tên Trần
an-Vinh, Trần Phong, Lương nhữ-Hốt tham chức của giặc cho, sợ khi giặc
