Heraklit, Plato, rồi các nhà bi kịch, Thukydides và Archimèdes”. Đặc
trưng chung và nổi bật của cả “ba thế giới” là việc “con người có ý
thức” về Tồn tại nói chung, về chính mình lẫn những giới hạn của
mình. Con người trải nghiệm sự đáng sợ của thế giới và sự bất lực của
chính mình. Con người đặt những câu hỏi triệt để. Trước hố thẳm, con
người vươn lên sự giải phóng và giải thoát. Vừa ý thức về những giới
hạn của mình, con người vừa đề ra những mục tiêu cao vời nhất. Họ
trải nghiệm sự tuyệt đối vô-điều kiện trong bề sâu của tự ngã và trong
sự sáng rõ của sự siêu việt”.
Đi vào chi tiết, Jaspers nêu năm phương diện khác nhau của “Thời
Trục”, nhưng chúng cần được hiểu trong một tổng thể gắn bó:
1. Sự đột phá về ý thức dựa vào sự phản tư - hay cách lí giải thuần
lí về vũ trụ qua đó sự phản tư không chỉ hướng đến những giới hạn đã
được trải nghiệm mà cả bản thân tư duy: “Từ sự tĩnh lặng của đời sống
đã diễn ra sự bùng vỡ, từ sự yên tĩnh của những đối cực chuyển sang sự
bất an của những sự đối lập và nghịch lí. Con người không còn khép
kín trong chính mình nữa. Họ trở nên xao xuyến, đồng thời khám phá
những khả thể mới, vô giới hạn. Từ nay con người có thể nghe và hiểu
những gì trước nay không ai tra hỏi và tuyên bố”.
Kết quả lịch sử của quá trình “tinh thần hóa” này là chia tay với
thời đại thần thoại “yên tĩnh và hiển nhiên”. “Những quan niệm, phong
tục, tập quán ngự trị một cách hiển nhiên, vô-ý thức trước nay “đều bị
thẩm định, đặt thành vấn đề, thải hồi... Bắt đầu cuộc đấu tranh chống lại
thần thoại từ phía lí tính và kinh nghiệm được lí tính khai minh (Logos
chống lại Mythos). Thế giới thần thoại cổ xưa chìm dần vào “hậu cảnh
của cái toàn bộ” và chỉ còn lưu giữ trong tín ngưỡng bình dân, trong
khi nỗ lực mới mẻ của tinh thần đã thay đổi cách hiểu của thần thoại,
bằng cách xem thần thoại chỉ là dụ ngôn, cải biến nó và thấu hiểu nó ở
bề sâu mới mẻ””.
2. Động lực của sự phát triển là tiến trình cá nhân hóa mãnh liệt
nơi những bậc “vĩ nhân”: “Lần đầu tiên ta có những triết gia. Con
người dám đứng thẳng trên đôi chân của mình với tư cách là những cá
