Tầm quan trọng của Pythagoras, Empedokles, Orpheus, Solon hay
tính chất phương Đông hoặc Cận Đông của họ không nằm ở chỗ, gần
như cùng một hình thức tự chủ như nhau, họ điều hành công việc nhà
nước, làm thơ, chữa bệnh, dạy học và sáng tạo ra toán học. Tầm quan
trọng của họ không nằm trong sự đa dạng về các khả năng hoạt động
trên mọi lĩnh vực mà trên cái tên gọi người Hi Lạp đã đặt cho họ: các
chủ thể thần thánh.
Ý nghĩa mang tính phổ quát (vũ trụ) của họ vượt quá tầm con
người. Sự tỏa sáng đầy tự chủ và có ý thức thể hiện trong lời nói và
hành động của họ, phẩm chất siêu việt của họ dù nhiều khi chỉ bộc lộ
thông qua các giai thoại ngu xuẩn, nhưng vẫn có thể cảm nhận được.
Vị trí một nhà thần học cổ trước thời gian lịch sử (trước Công
nguyên) tuy có vẻ hiếm hoi, nhưng quả thật đã từng hiện hữu. Từ đó tới
nay chủ thể thần thánh này đã biến mất. Sau sự xuất hiện của một cá
nhân vĩ đại cuối cùng, Platon, lịch sử không biết thêm một tầm vóc siêu
việt nào nữa.
Chống lại cá nhân thần thánh, ngày nay người ta thường đưa ra
một luận điểm: thời đó - người ta nói - cuộc sống còn thô thiển
(primitiv), hệ thống các mối quan hệ chưa hình thành, các nhân tố kết
hợp nhau ít ỏi, tri thức ít ỏi, cộng đồng bé nhỏ, nên ở một ý nghĩa nhất
định nào đó tầm phổ quát không thể có.
Quan niệm này sai lầm như thế nào thiết tưởng không cần nhấn
mạnh thêm. Tầm phổ quát không phải là kiến thức bách khoa toàn thư
và đa ngành. Cả hai thứ này đều là tri thức vật chất cóp nhặt, thiên về
số lượng. Tri thức hay phi tri thức cả hai đều không đủ, như kinh Veda
từng nói. Còn Heracleitos cho rằng: tri thức không dạy thêm nhiều
điều. Trang tử cũng nói đúng như vậy.
Thực chất: con người thời cổ phát triển một cách trưởng thành.
Tính phổ quát không nằm trong tri thức vật chất mà trong phẩm chất
tinh thần. Không nảy sinh từ bản chất đời sống nguyên thủy, mà từ
