Chương VI
Về phong tục của người Đàng Ngoài
D
ân chúng Đàng Ngoài tỏ ra cần cù chịu khó, tính tình sôi động tuy lại
hay sợ hơn là có bản chất dịu hiền. Họ khó mà giữ được sự yên lặng và hòa
thuận nếu như không có một bàn tay thép quản lý bằng sự nghiêm khắc. Họ
thường mưu phản và nổi dậy. Quả thực, sự mê tín mà đám dân nghèo luôn
mắc phải càng khiến cho vấn nạn này thêm trầm trọng và đẩy họ vào tình
thế hiểm nghèo. Những kẻ có địa vị, hay những vị quan có vai vế, rất ít khi
vướng vào những vấn nạn này. Họ không có tham vọng trở thành kẻ cầm
đầu lũ phiến quân bởi lẽ họ không tin vào những lời phán xằng bậy của lũ
thầy bói mù - vốn chỉ lừa bịp được dân nghèo dốt nát và mê tín. Những
người giàu và có địa vị thừa hiểu những hành động điên khùng và phản loạn
như thế chỉ dẫn đến cái chết mà thôi.
Tránh được cái xấu này thì họ lại vướng vào những điểm xấu tệ hại khác,
đó là sự ghen tị và độc ác. Trước đây nhóm người tầng lớp trên ở Đàng
Ngoài rất chuộng hàng hóa nước ngoài còn bây giờ họ dửng dưng với tất cả,
ngoại trừ những nén vàng, nén bạc Nhật Bản và những súc vải khổ rộng của
châu Âu là còn hấp dẫn họ ít nhiều. Họ chẳng thèm đoái hoài đến việc đi
thăm thú các nước khác, cho rằng chẳng có nơi đâu bằng vương quốc của họ
và cũng chẳng tỏ ra kính trọng những người đã đi ra nước ngoài.
Người Đàng Ngoài có đầu óc và trí nhớ tốt có khả năng làm việc tốt nếu
được đào tạo bài bản. Họ ham học, nhưng không phải vì yêu thích nghiệp
học mà coi việc học là cách để vinh thân phì gia. Giọng đọc của người Đàng
Ngoài nghe tựa như hát. Ngôn ngữ của họ đầy từ đơn âm tiết, một từ có thể
mang 12 hoặc 13 nghĩa, vậy mà chẳng có cách gì phân biệt nghĩa ngoài âm
điệu, đọc tròn miệng, phát âm nặng, nhấn hoặc giữ âm... Bởi thế ít người
ngoại quốc có thể học được thứ tiếng này một cách hoàn hảo.
Tôi không thấy sự khác biệt nào giữa ngôn ngữ triều đình và ngôn ngữ
bình dân ngoại trừ trong trường hợp nghi lễ và xử án là lúc Hán tự được sử
