những bằng chứng rất cảm động. Mẹ tôi đã soạn riêng ra hai bức thư, một
bức của một thầy tu dòng Tên, một bức của một người bạn an ủi má tôi
rằng sẽ có ngày tôi trở về tin Thượng Đế. Chính tay má tôi đã viết lại một
đoạn văn của Chamson, trong đó nói lên rất nhiều: nếu vào lúc hai mươi
tuổi tôi gặp một người đàn anh, có uy tín nói đến Nietzsche, Gide, tự do,
chắc tôi đã cắt liên lạc với gia đình tôi. Tài liệu ấy được bổ túc bằng một
bài cắt ở nhật trình: Jean-Paul Sartre đã cứu một linh hồn. Rémy Roure kể
lại rằng sau khi diễn vở Bariona, một y sĩ vô thần xin theo đạo – chuyện
này không đúng. Tôi biết rõ mẹ tôi muốn tìm gì trong những bản văn ấy;
mẹ tôi muốn an tâm về tôi; nhưng mẹ tôi chả cần làm thế nếu không bận
tâm nhiều đến sự cứu rỗi linh hồn của tôi. Mẹ tôi đã viết cho một nữ tu sĩ
trẻ: “Hẳn là tôi muốn lên thiên đường nhưng không muốn lên một mình
không có các con”.
Rất ít khi ái tình, tình thân hữu, sự giao du làm cho người ta khỏi cô
đơn lúc lâm chung; mặc dù bề ngoài tôi cảm thông với má tôi, mặc dù tôi
cầm tay má tôi, tôi vẫn ở ngoài má tôi: tôi đã dối trá má tôi. Vì má tôi đối
với tôi vẫn là bí mật, cho nên sự bí mật cùng cực ấy thật là khả ố cho tôi.
Tôi đã tự làm cho mình hóa ra tòng phạm của vận mệnh để vận mệnh đàn
áp mẹ tôi. Tuy nhiên, bằng mỗi tế bào của tôi, tôi đoàn kết với má tôi khi
má tôi khước từ, khi má tôi nổi loạn: vì lẽ đó mà sự thất bại của má tôi làm
cho tôi kinh hãi. Đã ba lần tôi chứng kiến những phút cuối cùng của người
hấp hối. Tuy tôi vắng mặt lúc mẹ tôi tắt nghỉ, nhưng lúc ở bên giường bệnh
mẹ tôi, tôi đã trông thấy Thần chết nhảy múa, nhăn nhó và mỉa mai, Thần
chết trong những truyện kể về đêm gõ cửa dồn dập, tay cầm lưỡi hái, Thần
chết ở đâu đến lạ lùng, không có bản sắc người: Thần chết cũng có bộ mặt
như bộ mặt mẹ tôi nhe hàm răng với một nụ cười ngu xuẩn.
“Ông ấy cũng đến cõi rồi”. Người già cả buồn rầu và cô độc: nhiều
người không nghĩ rằng họ đã đến tuổi ấy. Tôi cũng vậy, đối với mẹ tôi cũng
dùng câu khuôn sáo ấy. Tôi không hiểu rằng người ta có thể thành thật mà
khóc một người thân, một vị tổ mẫu ngoài bảy mươi tuổi. Nếu tôi gặp một
người đàn bà năm mươi tuổi ủ rũ vì mẹ chết, tôi cho là họ suy nhược thần
