Hồi ông ở chân núi Lư Sơn, tại núi có một nhóm nhà tu hành nổi danh
trong phái Thiền tôn, lập một phái gọi là Bạch Liên Xã, mà người chủ trì là
một vị học giả
. Vị này muốn ông vô Bạch Liên Xã, một hôm mời ông
lại dự tiệc; ông đưa điều kiện là trong tiệc phải có rượu. Điều kiện đó trái
với giới điều của đạo Phật, chủ nhân nể ông đành phạm giới. Nhưng đến
lúc ngỏ ý mời ông vô Xã thì ông “cau mày mà bỏ ra về”; trong khi đó một
đại thi nhân là Tạ Linh Vận vận động đủ cách để được vô Xã mà vẫn bị từ
chối. Nhưng vị chủ trì Bạch Liên Xã vẫn không giận ông, lần khác mời ông
lại uống rượu với một đạo nhân, bạn thân của mình. Thế là đủ tam giáo.
Đào Uyên Minh đại biểu Nho giáo, vị thiền sư có lời thề rằng không khi
nào đi qua một chiếc cầu nọ nữa, nhưng một lần ông tiễn Đào Uyên Minh
và đạo nhân, qua cầu lúc nào không hay. Khi hay rồi thì cả ba phá lên cười.
Câu chuyện đó về sau làm đề tài cho nhiều hoạ sĩ. Vì nó tượng trương cho
cái vui vẻ, cái hạnh phúc của ba vị trí giả vô tư vô lự, mà cũng tượng trưng
cho sự hoà hợp của tam giáo nhờ tinh thần hài hước.
Đời ông như vậy, vô tư, tự do, khiêm tốn, giản phác, là nông phu mà là thi
sĩ, minh triết mà vui vẻ. Trong tập thơ nhỏ của ông tả thú uống rượu và thú
điền viên, trong ba bốn thiên tản văn ngẫu hứng mà viết, trong một bức thư
gởi cho các con, trong ba bốn bài văn tế (một bài ông tự tế mình) và một lời
di chúc cho con cháu, chúng ta thấy ông có thiên tài cảm được và tả được
một lối sống điều hoà, thiên tài đó tới cái mức hoàn toàn tự nhiên, bình dị
mà từ xưa tới nay chưa ai đạt được. Bài phú “Qui khứ lai từ” dưới đây, viết
vào tháng 11 năm 405, khi ông quyết định từ chức tri huyện, biểu hiện
được tình cảm và thiên tài của ông.
-------------
QUI KHỨ LAI TỪ
----
Đi về sao chẳng về đi?
----
Ruộng hoang vườn rậm, còn chi không về?
----
Đem tâm để hình kia sai khiến,
