có thể là “một sự ác hiện hành chắc chắn và to lớn”, nếu chúng ta chủ
tâm nhãng bỏ những người yếu kém và vô vọng.
Những nhận xét nhân bản này có thể khích lệ ta phản biện đối với
khuynh hướng “xã hội nhãn [hiệu] Spencer” như sau: Do bởi sự tiến
hóa của con người đã đưa lại cho chúng ta vừa mối thiện cảm biết
chăm lo cho các bạn hữu con người và vừa tính thông sáng biết thiết
lập những luật lệ và những chương trình xã hội để giúp đỡ họ, phải
chăng chúng ta sẽ không sử dụng những khả năng tâm thức đó tìm
cách đưa xã hội con người trên đường hướng công bình lớn hơn?
Không phải điều đó sẽ là “tự nhiên” hơn cho chúng ta hơn là thản
nhiên bám chặt vào khái niệm “sinh tồn cho kẻ phù hợp nhất” (fittest)?
Thật sẽ rất nguy hiểm nếu ta để cho vấn đề này dừng lại trên khái
niệm lập lờ cái gì là “tự nhiên”. Sẽ rõ ràng hơn, nếu ta kêu gọi trực
tiếp đến những nguyên tắc minh thị đạo đức về nhân phẩm, công bình,
nhu cầu, quyền lợi (như nơi Kant, Marx, và dĩ nhiên Kinh thánh Tân
Ước) những điều không thể suy diễn từ những phát biểu về tiến hóa.
Về tôn giáo, Darwin đã tỏ ra thận trọng hơn. Ông nói đến lòng tin
“làm nên cao quý” vào một Thượng đế toàn năng, nhưng lưu ý thêm
rằng, lòng tin đó không có mặt trong mọi nền văn hóa, dẫu cho niềm
tin vào những tác nhân tâm linh một cách nào đó là điều phổ cập. Ông
nói, sự hiện hữu của một Đấng Tạo hóa và Quản trị trời đất là một
điều được khẳng định bởi “những trí tuệ cao sáng nhất từng sinh
sống”, nhưng ông đã dè dặt không trực tiếp khẳng định như do chính
mình – có thể không hẳn vì khiêm tốn! Ông mô tả niềm cảm xúc của
lòng đạo như một hợp thể của “yêu mến, hoàn toàn tuân phục đối với
một Vị bậc trên cao cả và huyền nhiệm, tùy thuộc, kính sợ, tôn vinh,
biết ơn và hy vọng”, nhưng đồng thời cũng dặn dò giữ một khoảng
cách, không như sự yêu quý của một con chó đối với chủ mình! Trong
riêng tư, ông nhìn nhận rằng niềm tin ngày xưa của ông trong Kitô
giáo ước lệ đã dần dà phai nhạt, nhưng không thương tiếc. Nhưng ông
đã né tránh tranh luận trong vấn đề này. Emma, vợ ông, là một người
