dâng cúng hoa tươi, dầu thơm, kẹo và tiền. Đối với cây bồ đề, họ cho là do
thần sáng tạo Đại Phạm Thiên trồng. Tiêu đề của bức họa là: “Phong cảnh
phía đông miếu Ấn Độ của Bodhi Gaya.”
Mùa đông năm 1811, bác sĩ Bukannan của công ty Đông Ấn Độ lại đến
Bodhi Gaya. Ông không chỉ là một bác sĩ ngoại khoa, mà còn là nhà thực
vật học, khảo cổ học nghiệp dư. Ông được sự ủy nhiệm của Tổng đốc
Bangladesh đến khảo sát tỉ mỉ Bodhi Gaya. Trước khi đến đây, khi du lịch
tại Miến Điện và Nepal, ông nghe người bản xứ nói đức Phật là nhân vật có
thật trong lịch sử. Tại Bodhi Gaya, từ một vị tăng tu khổ hạnh tại chùa Đại
Bồ Đề cho biết, trước đây không lâu, có hai người Miến Điện được Quốc
vương họ ủy nhiệm đến thánh địa thắp nhang, họ nói Phật đà chính dưới
cây bồ đề này tọa thiền. Nhưng ông ta không rõ vì sao hai người Miến Điện
lại xem vùng đất này là thánh địa của tín ngưỡng họ.
Cunningham sau khi nhậm chức cục trưởng cục khảo cổ Ấn Độ, việc đầu
tiên là chọn Bodhi Gaya là nơi tiến hành khai quật khảo cổ. Sự ghi chép
của ngài Huyền Trang đã giúp ích rất nhiều trong công việc của ông.
Cunningham trong bản báo cáo đầu tiên đã viết: “Ông ta - Huyền Trang đã
mô tả tỉ mỉ về các tượng và tự miếu xung quanh cây bồ đề trứ danh này.
Những vật mà ông mô tả trong sách qua giám định của chúng tôi phát hiện
rất chính xác.” Không còn nghi ngờ gì, Bodhi Gaya là nơi Phật thành đạo.
Về sau, Cunningham quay lại nơi này, tu sửa lại chùa Đại Bồ Đề mà Asoka
kiến tạo, khiến cho nó được huy hoàng như xưa, đó chính là chùa Đại Bồ
Đề mà nay chúng ta nhìn thấy. Trong quá trình tu sửa, ông khắc phục mọi
khó khăn, hoàn toàn dựa theo sự mô tả của ngài Huyền Trang về kết cấu,
trang trí cũng như các nguyên liệu mà thi công. Về điểm này, trong bản báo
cáo cuối cùng của công trình, Cunningham đã nêu rõ: “Chùa Đại Bồ Đề
hôm nay và ngôi chùa mà ngài Huyền Trang nhìn thấy năm 637 không mấy
sai biệt. Tôi cho rằng, mặc dù chúng tôi có sửa đổi đôi chút, nhưng tôi có
thể khẳng định nó chính là tòa kiến trúc mà vị triều thánh người Trung
Quốc đã mô tả.” Đây là vùng thiêng liêng nhất của Phật giáo, chúng ta hôm
nay có thể đến đây chiêm bái mọi thứ đều do công lao của ngài Huyền
