Ngài Huyền Trang đã miêu tả nỗi thương cảm của mọi người vào giờ
phút này: “Đức Phật nhập Niết bàn!... Biển sinh tử không người chèo
chống, trong đêm dài tăm tối không ngọn đuốc dẫn đường.” Tôi nghĩ, nếu
như ngài Huyền Trang biết được cống hiến của ông cho việc phát hiện lại
Kusinaga, chắc ông sẽ bớt thương cảm.Vào năm 1875, Cunningham, theo
sự mô tả của ngài Huyền Trang trong Đại Đường Tây Vực ký, tiến hành
khai quật vùng đất bên trên cây cối phủ um tùm. Sau khi đào sâu xuống 10
thước, nhóm của ông phát hiện: “Phía tây Phật tháp, chúng tôi tìm thấy pho
tượng Phật Niết Bàn y như lời mô tả của vị triều thánh Trung Quốc. Tôi
bảo đảm, đây chính là pho tượng ông ta đã thấy khi xưa.”
Chính ngài Huyền Trang đã góp phần tìm lại Kusinaga từng bị quên
lãng. Bất luận tôi đi đến đâu, đều nghe được lòng tri ân của người dân Ấn
đối với việc ngài đã giúp họ tìm lại từng thánh tích. Trong lòng tôi, ngài
Huyền Trang càng thêm vĩ đại.
Cảnh đức Phật nhập Niết Bàn rất thường thấy trong nghệ thuật Phật giáo:
trên con đường tơ lụa, các khu thạch động hay trong các Viện bảo tàng.
Nhưng bức tranh Niết Bàn tại Kuccha gây cho tôi nhiều ấn tượng nhất: toàn
vách phía sau khu thạch động là hình ảnh đức Phật nằm dài giữa khu rừng,
xung quanh mọi người đang than khóc, có người thì đấm ngực, người thì sờ
chân Phật tụng kinh. Hoa cỏ trên mặt đất khô héo, chim cũng ngừng hót.
Bức tranh thật sinh động, dù màu sắc có phai theo năm tháng, nhưng các
đường nét vẫn rõ ràng. Bức họa này đã cho tôi ấn tượng đầu tiên về
Kusinaga.
Sáng sớm ngày hôm sau, tôi ra khỏi nhà trọ, phát hiện mọi thứ nơi đây
không như tôi tưởng tượng. Nhà trọ chỉ cách chùa Niết Bàn một con
đường, đây là con đường lớn duy nhất tại Kusinaga, xung quanh có vài
quán ăn để phục vụ khách hành hương. Nơi đây thật lạ, không ồn ào như
những khu chợ đông đúc của dân Ấn. Nếu khách hành hương do cuộc
tuyển cử ngăn bước chân họ đến đây thì còn dân địa phương ở đâu?
Không phải chỉ mình tôi là người thất vọng khi đến Kusinaga. Chính tôn
giả Anan đã ca thán khi đến đây: “Thưa Thế Tôn, xin ngài đừng chọn khu
