*15. Đào Duy Từ
Đào Duy Từ người Ngọc Sơn tỉnh Thanh Hóa, cha là Đào Tá Hán vốn dòng con hát. Khi Duy Từ sinh ra, thông minh dĩnh dị, học
thông kinh sử; làm văn hay, thuật số, sấm vĩ, đều tinh hiểu cả. Ra ứng hương thi đời nhà Lê, quan trường cho là con nhà hát xướng đánh
hỏng. Duy Từ bực mình trở về. Nghe đức Thái Tổ triều Nguyễn ta có lòng yêu kẻ hiền sĩ, nhiều người về theo, bèn quyết chí vào trong
Nam.
Nghe thấy quan Thám lý Trần Đức Hòa ở Qui Nhơn là người nhà chúa thân tin, mới đi vào Qui Nhơn, ở chăn trâu cho một nhà giàu ở
Tùng Châu.
Một hôm, phú ông mở tiệc rượu, mời các danh sĩ đến uống rượu làm thơ. Xế chiều, Duy Từ chăn trâu về, thấy các danh sĩ đương bàn
luận, Duy Từ cầm roi vào đứng trước án, cùng các danh sĩ bàn luận cổ, kim, cùng là bách gia kinh sử, đều thông suốt cả; cả tiệc đều thất
kinh. Phú ông lấy làm kỳ dị, mới nói chuyện với Đức Hòa. Đức Hòa đến hỏi truyện Duy Từ, thấy là người học vấn rộng, kiến thức nhiều,
bèn mời đến nhà dạy học, gả con gái cho.
Duy Từ thường ngâm bài ca Ngọa long cương, diễn ra ca quốc âm, là có ý tự tỉ với Gia Cát Lượng. Đức Hòa trông thấy nói rằng: “Duy
Từ có lẽ là Ngọa Long đời nay chăng?”
Triều đức Hy Tôn thứ 14 năm Đinh Mão, Đức Hòa vào yết kiến, dâng bài ca Ngọa long cương, tâu rằng: “Bài ca đó là của thầy đồ dạy
học nhà tôi có tên là Đào Duy Từ làm ra.”
Đức Hy Tôn xem lấy làm lạ, lập tức cho đòi vào yết kiến.
Khi Duy Từ vào, thấy đức Hy Tôn mặc áo trắng, đi giầy xanh, đứng đợi ở cửa dịch môn. Duy Từ lùi lại không vào. Đức Hy Tôn biết ý,
bèn chỉnh áo mũ đòi vào yết kiến. Duy Từ trần thuyết, đức Hy Tôn cả mừng nói rằng: “Người lại đây sao muộn vậy?” Liền cho làm nha
úy nội tán, tước Lộc khê hầu, kiêm quản cả việc quân cơ trong ngoài, thường triệu vào hầu trong, bàn định quốc chính.
Năm Kỷ Tị, Trịnh Tráng mưu muốn vào xâm trong Nam, bèn sai Nguyễn Khắc Minh cầm tờ sắc thư vào trước tấu phong đức Hy Tôn
làm Thái phó quốc công, và giục ngài ra Đông Đô để đi đánh giặc. Đức Hy Tôn hội quần thần lại bàn. Duy Từ tâu rằng: “Đó chẳng qua là
họ Trịnh mượn sắc mệnh vua Lê, để lừa ta ra. Nếu nhận sắc thư mà không ra, thời kẻ kia có lẽ bẻ mình được; nếu không nhận, thời kẻ kia
ắt động binh vào đánh. Đã sinh hiềm khích ra, thì không phải phúc cho đâu, Vả lại ta thành quách chửa bền, quân sĩ chửa luyện, lấy gì mà
chống chế với quân thù địch. Không gì bằng hãy nhận lấy sắc thư, cho họ không ngờ; để ta được chuyên ý sửa sang bờ cõi cho kiên cố;
rồi sau dụng kế trả lại sắc thư, thì kẻ kia không làm gì ta được nữa.”
Đức Hy Tôn theo lời, nhận lấy sắc thư hậu đãi sứ giả cho về.
Duy Từ lại khuyến đức Hy Tôn từ rầy không nộp thuế má cho họ Trịnh nữa, và tâu xin phái dân binh đắp lũy Trường Dục, tự chân núi
Trường Dục đến bãi Hạc Hải, để phòng thủ bờ cõi.
