Năm 18 tuổi, đỗ Thủ khoa. Ai cũng chắc Quí Đôn thi hội thì đỗ Trạng nguyên. Có một ông quan triều bảo với ông Trung hiếu công
rằng:
- Nước ta lâu nay không có Trạng, khoa này hẳn con ông đỗ được Trạng nguyên.
Lại hỏi rằng:
- Nội các sách, công tử đã xem được hết cả chưa?
Ông kia nói:
- Sách nhà tôi thì cũng nhiều, duy còn thiếu một bộ “Trinh quán chính yếu”, vậy thì ngài có bộ ấy, xin cho cháu nó mượn xem vài hôm.
Ông kia cho mượn, nhưng bỏ ra vài tờ, để ra đầu bài, vì thế khoa ấy Quí Đôn chỉ đỗ Bảng nhãn.
Khi đỗ rồi, hai cha con cùng làm quan thời vua Hiếu Tôn nhà Lê. Vua có khen rằng:
- Hai cha con nhà ngươi, cùng có bụng trung quân ái quốc, thế mới gọi là trung hiếu truyền gia!
Về sau, Quí Đôn phụng mệnh sang sứ bên Tàu, các quan Tàu, thấy người thông minh, ai cũng có lòng kính trọng.
Có một ông Tú tài Tàu vào bậc hay chữ, thông cả thiên văn địa lý tướng số. Nghe tiếng Quí Đôn là người anh tài nước Nam, có ý muốn
thử. Một bữa rủ Quí Đôn đi chơi chùa xem bài văn bia. Ngọn chùa ấy, ở cạnh bờ sông, cứ mỗi buổi chiều thì có nước thủy triều tràn lên,
ngập cả bia. Khi Quí Đôn mới xem xong thì nước đã kéo đến, ông Tú tài dắt Quí Đôn về chơi nhà, hỏi lại bài văn bia, thì Quí Đôn đọc cả
bài, không nhầm lẫn một chữ nào. Ông kia chịu là thông minh.
Ông Tú tài kia bảo với Quí Đôn rằng:
- Tôi xem tướng ông, về sau tất phải chịu tội cách hết chức tước. Tôi có ngôi mộ ở trước chùa Quang Minh bên nước Nam, ông có về
nước, trông nom sửa sang giúp cho tôi; sau 20 năm nữa, thì tôi chắc đỗ Trạng mà sang xứ bên ấy, thì tôi sẽ cứu cho ông.
Quí Đôn vâng lời từ về, tìm thấy ngôi mộ ấy sửa sang lịch sự. Về sau, con và một người học trò Quí Đôn, cùng có tiếng hay chữ. Đến
khoa thi, vua Lê chúa Trịnh đánh cuộc với nhau: vua thì đoán con Quí Đôn đứng đầu; chúa thì đoán học trò Quí Đôn đỗ đầu. Nhưng Quí
Đôn dặn người học trò đánh tráo văn cho con mình, bởi thế người con đỗ đầu, mà người học trò thì đỗ thứ hai. Vua được cuộc mà chúa
thì thua. Chúa Trịnh xưa nay vẫn biết sức người học trò hơn mà mình bị thua cuộc, lấy làm tức lắm. Rồi dần dà vỡ cái mưu gian, chúa Trịnh
nổi giận, cách chức Quí Đôn và cách cả khoa mục của hai người.
Quí Đôn phải cách chức buồn rầu lắm. Được vài năm, quả nhiên người Tú tài Tàu đã đỗ Trạng nguyên và sang sứ bên nước Nam. Khi
sứ vào đến cửa ải, hỏi thăm biết Quí Đôn phải cách rồi, mới lưu lại ở cửa ải, sai người mang một tấm vóc đề một chữ (
) và đưa giấy nói
rằng:
