mình đem miếng bánh bố thí cho người đang đói, làm công việc cấp cứu và
nơi an dưỡng cho người ốm đau, mang lại công ăn việc làm cho người vô
công rồi nghề; Nhà nước tự tạo ra hình ảnh kẻ chữa chạy duy nhất mọi nỗi
khốn cùng trên đời.
Cũng như công cuộc từ thiện, nền giáo dục tại phần lớn các nước thời đại
ngày nay đã trở thành một công cuộc mang tính chất quốc gia. Nhà nước
tiếp đón và lắm khi còn giằng lấy đứa trẻ từ đôi cánh tay bà mẹ để đem nó
trao cho những nhân viên làm công việc giáo dục. Chính Nhà nước là kẻ có
trách nhiệm gợi những tình cảm và đem lại các tư tưởng cho từng thế hệ.
Tính đồng loạt ngự trị trong việc học cũng như trong mọi điều gì còn lại sau
việc học; tính đa dạng, cũng như tự do, biến mất từng ngày.
Tôi cũng chẳng ngần ngại gì mà không nói ra điều này, rằng tại hầu hết
các quốc gia Công giáo ngày nay, Gia Tô cũng như Tin Lành, tôn giáo đang
bị đe doạ rơi vào tay chính quyền. Không phải những kẻ cầm quyền quá
ghen tức không được tự mình ấn định tín điều cho mọi người; nhưng vì họ
càng ngày càng muốn chiếm lấy tâm nguyện của những kẻ giải thích tín
điều: họ tước đoạt tài sản của tăng lữ đoàn, họ trả lương cho tu sĩ, họ lấy đi
và đem dùng vì lợi ích riêng cái ảnh hưởng mà người tu sĩ vẫn có; họ biến
mỗi tu sĩ thành một viên công chức và lắm khi thành một tên nô lệ cho họ,
và cùng với viên tu sĩ kia, họ thâm nhập vào tận thẳm sâu tâm hồn mỗi con
người
.
Nhưng đó mới chỉ là một mặt của bức tranh.
Như chúng ta vừa thấy, không những quyền lực kẻ cầm quyền tối cao
được mở rộng trong toàn bộ phạm vi các quyền lực có trước đó; song cả
việc này cũng không đủ để ôm cho hết; thế là nó đầy tràn tứ tung và tràn
sang cả lĩnh vực xưa nay vẫn giành cho sự độc lập của con người cá nhân.
Vô vàn hành động xưa kia thoát khỏi sự kiểm soát của xã hội thì ngày nay bị
đưa vào vòng kiềm toả của kẻ cầm quyền tối cao, và số lượng các hành động
bị kiểm soát đó vẫn còn tiếp tục gia tăng không ngừng.
Tại các quốc gia quý tộc trị, quyền lực xã hội thường chỉ bó tròn trong
việc điều hành và kiểm soát các công dân trong những điều gì có liên quan
