các chúa đất hoặc của các quân vương vẫn cai quản họ; tất cả các dân tộc
nào mà còn chưa làm cách mạng thì cũng tỏ ra háo hức và run rẩy đợi chờ;
tất cả đều bị kích hoạt bởi cùng một tư tưởng, tư tưởng bạo loạn. Thế rồi,
một mặt khác, cũng trong thời kì vô chính phủ đó và cũng với những con
người rất khó dạy đó, quyền lực xã hội lại được tăng thêm rất nhiều đặc
quyền; nó trở nên tập trung hoá mạnh hơn, chủ động hơn, chuyên quyền
hơn, bao quát rộng khắp hơn. Bất kì lúc nào người công dân cũng bị rơi vào
vòng kiểm soát của nền hành chính công; các công dân bị dắt mũi lôi đi, và
như thể bị lôi mà không biết, và mỗi ngày họ lại bị buộc phải hi sinh một
phần của quyền độc lập cá nhân, và cũng những con người đó, những kẻ
thỉnh thoảng vẫn lật nhào một ngai vua hoặc xéo các ông vua dưới chân,
chính những con người đó lại càng ngày càng khom lưng, không chống cự,
trước những ý thích nhỏ nhặt nhất của một anh thư lại.
Và như vậy là hình như đã diễn ra hai cuộc cách mạng trái chiều nhau:
một cuộc cách mạng liên tục làm cho chính quyền yếu đi, và một cuộc kia
lại không ngừng tăng cường sức mạnh cho nó: không ở một giai đoạn lịch
sử nào khác mà ta lại thấy chính quyền đó yếu đến thế và cũng mạnh đến
thế.
Nhưng khi chúng ta tìm cách xem xét kĩ hơn trạng thái thế giới, ta thấy
ngay rằng hai cuộc cách mạng đó gắn bó rất chặt chẽ với nhau, cả hai cùng
có chung một nguồn, và sau khi chảy theo hai dòng khác nhau, cả hai đều
dẫn dắt con người tới cùng một địa điểm.
Tôi cũng chẳng ngại phải nhắc lại một lần cuối cái điều tôi đã chỉ ra ở
nhiều đoạn trong sách này: ta cần chú ý không được lẫn lộn sự kiện quyền
bình đẳng và cuộc cách mạng hoàn tất việc du nhập nó vào trong trạng thái
xã hội và vào trong luật pháp; đó chính là nơi chứa đựng cái nguyên nhân
của hầu hết những hiện tượng khiến ta kinh ngạc.
Tất cả các quyền lực chính trị cũ của châu Âu, những quyền lực to nhất
cũng như những thứ nhỏ hơn rất nhiều, đều đã được xây dựng nên từ trong
thời kì quý tộc trị, và chúng đều ít nhiều đại diện hoặc bênh vực cho nguyên
tắc bất bình đẳng và nguyên tắc đặc quyền. Để có thể làm cho chính quyền
