như những thứ đang diễn ra trước mắt mình. Quá khứ đã chẳng còn soi tỏ
được cho tương lai nữa, tinh thần lần bước đi trong bóng tối.
Tuy nhiên, giữa khung cảnh quá đỗi to lớn, quá đỗi mới mẻ, quá đỗi khó
hiểu ấy, tôi đã hé nhìn thấy được đôi ba nét chủ đạo đang hình thành và tôi
liền chỉ chúng ra đây:
Tôi thấy rõ những điều tốt đẹp và những thứ xấu xa được phân bổ khá
đồng đều trên thế giới. Những tài sản lớn biến đi mất; số lượng các sản
nghiệp nhỏ gia tăng lên; các ước vọng và những hưởng thụ nhân lên gấp bội;
chẳng còn nữa những sự thịnh vượng dị thường và cũng chẳng còn nữa cảnh
khốn cùng không gì chữa chạy nổi. Tham vọng trở thành một tình cảm ai ai
cũng có, và có ít tham vọng rất to lớn. Mỗi cá nhân sống cô lập và yếu kém,
xã hội thì chuyển động? có tầm nhìn xa và mạnh; những con người cá nhân
riêng rẽ thì làm những chuyện nhỏ nhặt, và Nhà nước thì làm được những
việc mênh mông to tát.
Tâm hồn con người ở đây không cương nghị; nhưng tập tục thì dễ chịu và
pháp chế thì đầy tình người. Nếu có bắt gặp ít những hi sinh cao cả, những
đức hạnh tót vời, rất chói sáng và thanh sạch, thì mặt khác, các thói quen
đều ngăn nắp, bạo lực hiếm xảy ra, hầu như không thấy có sự độc ác. Cuộc
sống của con người dài hơn và gia sản của con người chắc chắn hơn. Cuộc
đời con người ở đây không loè loẹt lắm, nhưng rất dễ chịu và rất thanh bình.
Có ít những thú vui rất tinh tế hoặc rất thô lậu, ít khách khí trong phong cách
và ít thô bạo trong thị hiếu. Ở đây không bắt gặp những con người rất uyên
bác và cũng chẳng có những con người quá ư ngu si dốt nát. Thiên tài trở
nên hiếm hoi và trí tuệ mang trình độ thông thường hơn. Tinh thần con
người được phát triển nhờ những nỗ lực nhỏ kết hợp với những nỗ lực của
tất cả mọi người, chứ không phải là bằng xung động mạnh mẽ của vài ba
con người trong đám đông dân chúng. Sự hoàn thiện có ít đi, nhưng lại có
nhiều khả năng sinh sôi phong phú trong mọi công trình. Mọi mối liên hệ
dòng giống, giai cấp, tổ quốc đều nhão ra; riêng mối dây liên hệ nhân loại to
tát thì được bện chặt lại.
