biết bao nhiêu, phải dùng biết bao khái niệm khác nhau để đủ cho việc hiểu
biết chính xác tính cách của chỉ một con người! Những bậc đại thiên tài
cũng lạc lối trong công trình nghiên cứu đó, và số đông có khi lại thành
công! Nhân dân không bao giờ có thể có thời giờ và phương tiện để lao vào
công cuộc đó. Nhân dân bao giờ cũng phải xét đoán mọi việc thật vội vã và
bám lấy chỗ nào sự vật lộ ra rõ rệt hơn cả. Từ đó mà có những tay lang băm
đủ kiểu biết cách thoả mãn nhân dân, trong khi những người bạn chân chính
của nhân dân thì lại thất bại.
Vả chăng không phải là lúc nào nền dân trị cũng thiếu khả năng chọn
những con người xứng đáng, mà nó thiếu cái ước vọng và sự thích thú làm
công việc chọn lựa ấy.
Không nên che giấu việc các thiết chế dân chủ làm phát triển rất mạnh
lòng ham muốn của con người. Đó không phải là vì chúng đem lại cho mỗi
con người những phương tiện để được bình đẳng với mọi người, mà bởi vì
các phương tiện đó đặt vào tay ai dùng cũng bị hỏng. Các thiết chế dân chủ
đánh thức và ve vuốt cái đam mê bình đẳng chẳng khi nào có thể thoả mãn
được hoàn toàn. Cái sự bình đẳng hoàn toàn đó ngày lại ngày tuột khỏi tay
nhân dân đúng vào lúc nhân dân tưởng là đã nắm bắt được, và nó lẩn trốn
mất, nói như Pascal, nó vĩnh viễn lẩn đi mất. Nhân dân nổi nóng lên đi tìm
cái điều tốt đẹp kia và càng thấy nó là quý giá vì nó không ở gần kề để biết
rõ nó ra sao và nó cũng ở khá xa cách để chẳng ai được nếm náp nó hết. Cơ
may thành tựu làm cho nhân dân xúc động, sự vô định của thành công làm
cho nhân dân bứt rứt. Nhân dân cựa quậy, nhân dân mệt mỏi, nhân dân được
nếm cái vị chua chát. Những gì nhô cao hơn đôi chút đều bị coi là trở ngại
ngăn cản các ước vọng của nhân dân, và không có cái gì ở trên cao và chính
đáng đến thế lại không làm cho con mắt nhân dân mỏi mệt.
Rất nhiều người hình dung là cái bản năng bí ẩn đó chỉ có ở Pháp, cái bản
năng sâu kín trong lòng những tầng lớp thấp của xã hội khiến họ cố sức tìm
đủ cách làm cho các tầng lớp xã hội bên trên không được điều hành chính
quyền. Các vị đã nhầm: cái bản năng vừa nói tới ấy không hề mang đặc tính
