Còn có một thứ tình yêu khác duy lí hơn thứ đó. Cái tình này có thể kém
độ lượng, kém nhiệt thành, nhưng lại có thể sung mãn hơn và lâu bền hơn.
Cái tình yêu tổ quốc này sinh ra từ trí tuệ sáng láng. Nó phát triển nhờ luật
pháp, nó lớn mạnh lên qua việc thực thi các quyền và cuối cùng như thể nó
hoà lẫn vào với lợi ích cá nhân con người. Một con người hiểu được ảnh
hưởng của đất nước giàu mạnh đối với sự ấm no hạnh phúc của riêng mình.
Nó hiểu rằng luật pháp cho phép nó góp phần tạo ra sự ấm no hạnh phúc đó
và con người quan tâm đến sự thịnh vượng của đất nước trước hết như một
thứ gì có ích và sau đó như là công trình của chính mình.
Nhưng đôi khi trong cuộc sống các quốc gia vẫn xảy ra cái thời điểm khi
các tập tục xưa bị đổi thay, các nếp song bị thủ tiêu, các niềm tin bị lung lay,
uy quyền của kỉ niệm bị tan vỡ, và khi đó ánh sáng trí tuệ vẫn chưa hoàn
toàn đầy đủ và các quyền về chính trị còn ít được bảo đảm hoặc là còn hạn
hẹp. Con người khi đó chỉ còn nhìn thấy tổ quốc dưới một ánh sáng yếu ớt
và đáng ngờ. Khi đó con người không thấy tổ quốc ở cái mảnh đất mà nay
họ chỉ nhìn thấy hòn đất bất động, cũng chẳng thấy tổ quốc trong nếp sống
của cha ông tiên tổ mà họ lại được dạy nhìn vào đó như thể xiềng gông,
cũng chẳng còn thấy tổ quốc trong các luật lệ không do họ đặt ra và cũng
chẳng do những nhà lập pháp giờ đây bị họ e ngại và khinh thị. Con người
chẳng còn thấy tổ quốc ở đâu nữa hết, chẳng thấy tổ quốc ở ngay trong
những nét riêng của chính mình hoặc ở ai khác, và rồi họ thu mình vào một
sự ích kỉ chật chội tối tăm. Những con người ấy tuột ra khỏi các định kiến
mà chẳng biết lí trí nằm ở chốn nào. Những người đó chẳng có cái lòng yêu
đất nước mang tính bản năng của thời phong kiến, cũng chẳng có lòng yêu
nước chín chắn của thời cộng hoà. Họ đã dừng lại ở quãng giữa của hai kiểu
yêu nước đó, họ dừng lại giữa nỗi hoang mang và cảnh khốn cùng.
Làm gì trong trạng huống ấy? Có thể lùi. Nhưng các dân tộc chẳng thể
nào quay trở lại được với những tình cảm thời thanh xuân giống như những
con người ngây thơ quay về được với tuổi ấu thơ xưa. Con người có thể tiếc
nuối cái đẹp xưa nhưng chẳng thể làm cho chúng sinh sôi trở lại. Vậy là phải
tiến lên thôi và phải mau mau tìm cách gì cho con người nhìn thấy trong mắt
