nền công nghiệp đó, mà chính nhân dân học cách tạo ra nền công nghiệp khi
họ làm ra luật pháp.
Khi những kẻ thù của nền dân trị bảo rằng trách nhiệm trong tay chỉ một
người thôi tốt hơn cái chính quyền của mọi người, tôi cảm thấy họ có lí.
Chính quyền của một người, giả định là cũng sáng láng như bên kia, mang
tính cách liên tục trong các công trình của mình hơn là chính quyền của số
đông. Chính quyền đó kiên trì hơn, nhìn mọi việc một cách toàn cục hơn,
chăm lo đến chi tiết hơn, chọn người công tâm hơn. Những ai phủ nhận
những điều vừa rồi là những người chưa bao giờ nhìn thấy một nước cộng
hoà dân chủ và chỉ phán xét theo vài ba cái thí dụ. Nền dân trị, xét cả về
những điều kiện tự nhiên của địa phương lẫn những quyền hạn nhân dân trao
cho nó, không hiển hiện cái vẻ chính quy về phương diện hành chính và cái
cung cách cầm quyền cho ra vẻ quy cách; đúng là có chuyện đó thật. Không
phải làm việc gì to nhỏ thì nền tự do dân trị cũng đều hoàn thiện ngang tầm
với một nền chuyên chế thông minh. Lắm khi nền dân trị bỏ dở các công
trình trước khi thành kết quả hoặc lại liều lĩnh tiến hành những công cuộc
nguy hiểm mới. Nhưng về lâu về dài thì nền dân trị vẫn làm được nhiều hơn
nền chuyên chế. Trong từng việc nó làm chất lượng kém hơn, nhưng lại có
số lượng lớn hơn. Dưới nền dân trị, cái vĩ đại không phải là những gì chính
quyền làm được, mà là cái gì mọi người làm được không có bàn tay chính
quyền hoặc ở bên ngoài chính quyền. Nền dân trị không đem lại cho nhân
dân một chính quyền khôn khéo nhất, nhưng nó khiến cho ngay cả cái chính
quyền khôn khéo nhất lắm khi cũng bất lực không làm nổi. Nó tạo ra trong
toàn xã hội một sự hoạt động biết âu lo, một sức mạnh dư thừa, một năng
lượng mà thiếu nền dân trị sẽ không tài nào tồn tại nổi, và một khi có đủ
điều kiện tối hảo, nó có khả năng tạo ra những điều thần kì. Đó chính là
những ưu thế thực sự của nền dân trị.
Trong thế kỉ này, khi những thân phận người Công giáo vẫn còn như đang
bị treo lơ lửng, có những người thì vội vã công kích nền dân trị như đánh
vào một kẻ thù, lại có những người tôn thờ nó như một thần linh mới từ hư
không chui ra. Nhưng cả đôi bên đều chỉ biết một cách không đầy đủ đối
