xưa mà hễ ở đâu ta bắt gặp thì đều thấy đó là nét bộc lộ mãnh liệt những
nhân cách vĩ đại. Thoạt nhìn, ta sẽ nói là ở Mĩ đầu óc con người đều được
đào luyện theo một khuôn mẫu chừng nào con người ở đó vẫn còn đi chung
đường. Và quả tình người nước ngoài tới đây đôi khi có thể bắt gặp những
người Mĩ đi chệch khỏi các công thức cứng rắn. Có khi những con người
này kêu ca than phiền về những mặt trái trong luật pháp, về tính bấp bênh
của nền dân trị và sự thiếu sáng láng của chế độ này. Có khi họ còn nhận xét
và nêu ra những sai lầm làm biến dạng tính cách dân tộc đi, và họ chỉ ra các
phương tiện sửa chữa. Nhưng chẳng có ai nghe họ, trừ bạn. Và bạn, người
được họ tin cậy chia sẻ những ý nghĩ kín đáo đó, bạn chỉ là một người nước
ngoài xa lạ, bạn tới rồi bạn lại đi thôi. Họ tình nguyện cho bạn thấy những
sự thật vô ích đối với bạn, và khi trở về với mọi người giữa đám đông, họ lại
nói một giọng điệu khác đi rồi.
Nếu người Mĩ đọc được những dòng tôi viết đây, tôi đoan chắc có hai
điều sẽ xảy ra. Một là, tất cả các độc giả sẽ lên tiếng kết tội tôi. Và hai là rất
nhiều người trong bọn họ từ đáy lòng sẽ lại tha tội cho tôi.
Tôi có nghe người ta nói đến tổ quốc ở Hoa Kì. Tôi bắt gặp chủ nghĩa ái
quốc thực sự trong người dân. Cũng có khi tôi đi tìm mà chẳng thấy lòng ái
quốc ở những người cai trị nhân dân. Điều này dễ hiểu nhờ phép so sánh
tương hỗ: bạo quyền làm đồi bại kẻ cúi mình theo những điều áp đặt hơn là
kẻ đề ra những điều áp đặt. Trong các nền quân chủ chuyên chế, nhà vua
lắm khi lại rất đức độ; nhưng quần thần thì bao giờ cũng đê tiện.
Đúng là ở Mĩ quần thần đều chẳng nói lối này: kính thưa Đức ông, kính
thưa Bệ hạ, đó là chỗ khác biệt lớn và cơ bản. Thế nhưng họ lại nói đi nói lại
về sự sáng láng tự nhiên của ông chủ. Họ không treo giải cho cái đức tính
đáng chiêm ngưỡng nhất của bậc quân vương. Vì họ tin chắc rằng đã là quân
vương thì có tất cả các đức tính dù không học được, cũng có nghĩa là có mà
không biết mình có. Họ không đem vợ và con gái ra dâng cho chủ để những
người đó thành cung phi của chủ. Họ tự mình đánh đĩ với ông chủ bằng việc
xoá sổ những ý kiến riêng của mình đi.
