lại không gia tăng thêm quyền hành cho chính quyền trung ương, mà chỉ
làm cho chính quyền trung ương đó thành tuyệt đối mạnh trong phạm vi đã
vạch sẵn. Vì thế mà tính chuyên chế có thể rất nặng ở một điểm, song lại
không thể mở rộng sang mọi điểm.
Vả lại cho dù những đam mê của phe đa số trong cả nước có lôi cuốn chút
đỉnh, cho dù các dự án của nó có nóng hổi chăng nữa, thì nó cũng không sao
làm cho tất cả các công dân đều ngoan ngoãn làm theo ý nó ở khắp mọi nơi,
theo cùng một kiểu và nhất loạt trong cùng một lúc. Khi chính quyền trung
ương đại diện cho nó với quyền uy tuyệt đối đã tuyên bố thực thi mệnh lệnh
của nó, thì công việc đó lại liên quan đến những tác nhân thường khi không
lệ thuộc vào nó, và chẳng phải bất kì lúc nào nó cũng ra lệnh cho họ được.
Vậy là có bao nhiêu tổ chức hành chính ở xã và ở quận thì có bấy nhiêu
mỏm đá ngầm làm chậm chân hoặc làm phân tán dòng chảy của ý chí nhân
dân. Cho dù luật pháp có ép buộc, cho dù tự do vẫn còn ẩn náu trong cung
cách con người thực thi luật pháp, thì phe đa số vẫn không sao đi được vào
từng chi tiết và, tôi dám nói vậy, chẳng sao đi được vào những trò trẻ con
của bạo quyền về mặt hành chính. Phe đa số thậm chí cũng không hình dung
là có thể làm được điều đó, vì nó chẳng hề có ý thức trọn vẹn về quyền lực
của mình. Nó mới vẫn chỉ biết tới những sức mạnh tự nhiên của mình, nó
vẫn chưa biết đến cái nghệ thuật mở rộng được tới đâu các giới hạn có thể
mở rộng được.
Điều này đáng cho chúng ta suy nghĩ. Nếu có khi nào đứng ra lập một
nước cộng hoà dân chủ như kiểu ở Hoa Kì tại một đất nước đã lập được
quyền lực của một người rồi và mọi người đã quen với sự tập trung hoá
hành chính như đó là luật pháp rồi, tôi dám nói rằng ở một nước cộng hoà
như thế, nạn chuyên chế còn ghê sợ hơn bất kì nước quân chủ chuyên chế
nào ở châu Âu. Muốn có cái để so sánh có lẽ phải qua tìm ở châu Á thôi.
VỀ TINH THẦN “PHÁP GIA” (ESPRIT LÉGISTE) Ở HOA KÌ
VÀ TINH THẦN ĐÓ TRỞ THÀNH ĐỐI TRỌNG CHO NỀN
DÂN TRỊ RA SAO
