con người, vì cái xứ sở nơi tôn giáo đó đang tác động ngày nay là một xứ sở
sáng láng hơn cả và tự do hơn cả.
Tôi đã nói rằng các linh mục Mĩ nói chung đều tuyên ngôn vì nền tự do
dân sự, trong đó kể cả những vị chưa chịu chấp nhận tự do tôn giáo; nhưng
ta lại chẳng thấy các vị đó ủng hộ bất kì hệ thống chính trị riêng rẽ nào. Họ
chủ tâm đứng ngoài mọi công việc và không xen vào những trù liệu của các
phe phái, vì vậy ta chẳng thể nào nói được là ở Hoa Kì tôn giáo tác động lên
luật pháp cũng như đến từng quan điểm chính trị, nhưng tôn giáo lại điều
khiển tập tục, và nói chung bằng cách tác động đến gia đình mà nó tạo tác
động đến nhà nước.
Tôi không mảy may nghi ngờ về nguồn gốc sự ngặt nghèo vô cùng của
tập tục ở Hoa Kì là do các tín ngưỡng. Tôn giáo ở đó thường khi bất lực
trong việc kìm giữ con người giữa vô vàn cám dỗ trước những cơ may lập
nghiệp. Tôn giáo chẳng biết làm cách nào làm dịu bớt cái nhiệt tình làm giàu
lại được mọi điều kiện mài giũa cho sắc nhọn của con người, nhưng tôn giáo
ngự trị như một quyền uy trong tâm hôn người phụ nữ, và phụ nữ chính là
người làm ra tập tục. Chắc chắn nước Mĩ là xứ sở trên thế giới này tôn trọng
hơn hết mối liên hệ hôn nhân và là nơi con người có tinh thần coi trọng hạnh
phúc gia đình ở mức cao nhất và đúng đắn nhất.
Ở châu Âu, hầu hết những nhộn nhạo xã hội đều bắt nguồn xung quanh
mái ấm gia đình và không xa bao nhiêu với chiếc ổ cưới. Chính đó là nơi
nảy sinh ở người đàn ông sự khinh rẻ những mối dây liên hệ tự nhiên và
những thú vui được phép hưởng, nơi sinh ra ở họ sự thích thú cái hỗn độn,
cái âu lo của tình cảm, cái bấp bênh của các thèm muốn. Bị khuấy động vì
những đam mê hỗn độn thường làm lung lạy chính mái nhà ấm của mình,
người châu Âu khó khăn lắm mới chịu theo được quyền lực lập pháp của
nhà nước. Còn người Mĩ, sau khi thoát ra khỏi những khuấy động của thế
giới chính trị, anh ta trở về trong lòng gia đình, ngay ở đó anh ta gặp được
trật tự và bình yên. Ở nơi đó, mọi thú vui của anh ta đều giản dị và tự nhiên,
các niềm vui của anh ta đều vô tư và yên lành; và trong khi anh ta đạt tới
