cùng nhau tạo ra kết quả đó. − Cần thấy đó là nguyên
nhân của sức mạnh tôn giáo tác động được tới tâm hồn
con người ở Hoa Kì. − Vì sao vậy. − Ngày nay, đâu là
trạng thái tự nhiên của con người đối với vấn đề tôn
giáo. − Đâu là nguyên nhân đặc biệt và ngẫu nhiên
chống lại việc con người quy thuận được với trạng thái
đó tại một số quốc gia.
Các nhà triết học thế kỉ thứ XVIII đã giải thích một cách quá ư đơn giản
về sự suy yếu dần dần của các niềm tin tôn giáo. Họ cho rằng, lòng nhiệt
thành tôn giáo sẽ phải tắt ngấm chừng nào Tự do và Trí tuệ gia tăng. Thật
khó chịu khi thấy mọi sự kiện đều chẳng phù hợp tẹo nào với lí thuyết ấy.
Từng chứng kiến có những cư dân châu Âu ở họ lòng vô tín ngưỡng
ngang bằng với ngu độn và dốt nát, trong khi ở Mĩ ta lại được thấy một
trong những quốc gia vào hàng tự do nhất và sáng láng nhất thế giới song lại
nhiệt thành thực hiện mọi bổn phận bề ngoài của tôn giáo.
Khi tôi đặt chân đến Hoa Kì, điều đập mạnh vào mắt tôi chính là phương
diện tôn giáo ở nơi đây. Tôi càng kéo dài thời gian lưu lại ở bên đó, tôi lại
nhận ra những hệ quả to lớn về chính trị sinh ra từ những sự kiện mới mẻ
đó.
Tôi từng chứng kiến ở trong chúng ta hai dòng chảy hầu như luôn luôn
đối nghịch giữa tinh thần tôn giáo và tinh thần tự do. Ở đây (tại Mĩ) tôi thấy
hai tinh thần đó gắn bó chặt chẽ với nhau: cả hai tinh thần đó cùng ngự trị
trên cùng một mảnh đất.
Mỗi ngày tôi lại cảm thấy lớn mạnh thêm trong lòng cái ước vọng hiểu rõ
nguyên nhân của hiện tượng này.
Để tìm hiểu được điều đó, tôi đã hỏi han các tín đồ của tất cả các Giáo
hội; tôi chủ yếu đi tìm cộng đồng linh mục là nơi lưu giữ những niềm tin
khác nhau và đều có lợi ích trong việc kéo dài các niềm tin ấy. Tôn giáo mà
tôi theo khiến tôi đặc biệt gần gụi với lớp thầy tu Ki Tô giáo, và tôi sớm gắn
bó thân tình với nhiều thành viên tăng đoàn này. Với người nào thì tôi cũng
