tôn giáo thì lại làm tăng thêm được sức mạnh thực sự của nó, và tôi tin
tưởng không phải là không thể tự trả lời nổi câu hỏi đó.
Không khi nào một khoảng cách ngắn ngủi sáu chục năm lại chứa đựng
được toàn bộ sức tưởng tượng của con người; những niềm vui không trọn
vẹn của cuộc đời này sẽ chẳng khi nào thoả mãn được con tim nhân loại.
Duy nhất giữa mọi sinh vật, con người bộc lộ một sự ghê tởm tự nhiên đối
với cuộc sinh tồn và một khát khao vô biên được sinh tồn: con người khinh
bỉ cuộc sống và e sợ cái hư vô. Những bản năng khác nhau ấy không ngừng
đẩy tâm hồn con người tới chỗ tưởng ngắm một thế giới khác, và chính tôn
giáo dẫn dắt con người đi tìm chốn đó. Vậy là, tôn giáo không chỉ là một
hình thức đặc biệt của hi vọng, đối với trái tim người, nó cũng tự nhiên như
bản thân hi vọng vậy. Khi con người xa lánh các niềm tin tôn giáo, đó là vì
có những thiên lệch của trí tuệ và vì một thứ bạo hành đạo đức tác động tới
bản chất riêng của con người; một bờ dốc không thể tránh được dẫn dắt con
người đi tới đó. Sự vô tín ngưỡng là điều đột xuất; chỉ có niềm tin mới là
trạng thái bất biến của nhân loại.
Khi ta chỉ xem xét tôn giáo dưới một góc nhìn thuần tuý người, ta có thể
nói là mọi tôn giáo đều khơi nguồn từ chính con người để lấy đi cái yếu tố
sức mạnh không thể thiếu của tôn giáo, bởi vì yếu tố đó là một trong những
nguyên lí cấu thành nhân loại.
Tôi biết là có những thời gian khi đó tôn giáo bổ sung được cho cái ảnh
hưởng mang tính bản chất người đó bằng một lực nhân tạo của luật pháp và
bằng sự trụ đỡ của các quyền lực vật chất điều hành xã hội. Ta từng thấy có
những tôn giáo gắn bó chặt chẽ với các chính quyền trần thế, đồng thời cũng
thống trị tâm hồn con người bằng khủng bố và bằng đức tin. Nhưng khi một
tôn giáo thực hiện một liên minh như thế, tôi xin nói thẳng mà chẳng sợ gì,
nó hành động như một con người vẫn làm: nó hi sinh tương lai cho hiện tại,
và nó thu được một sức mạnh không bao giờ là của nó, nó chỉ phơi bày cái
quyền lực chính thống ra mà thôi.
Khi một tôn giáo chỉ tìm cách tạo quyền uy trên ham muốn bất tử là cái
đang dày vò dằn vặt trái tim mọi con người, khi ấy nó có thể mở rộng thành
