phổ quát. Nhưng khi nó nhập lại với một chính quyền, nó phải chấp nhận
những châm ngôn chỉ có thể áp dụng được cho một vài quốc gia. Vì vậy mà,
khi liên mình với một quyền lực chính trị, tôn giáo gia tăng được sức mạnh
của mình đối với một số người, song lại mất đi cái hi vọng ngự trị lên tất cả.
Chừng nào một tôn giáo chỉ dựa trên tình cảm là cái xoa dịu an ủi mọi nỗi
khốn cùng, nó có thể kéo về với nó trái tim loài người. Hoà vào với những
điều cay đắng của cuộc đời này, đôi khi tôn giáo bị buộc phải bảo vệ những
đồng minh vì lợi ích hơn là đồng minh vì tình yêu. Và nó phải xua đuổi như
xua kẻ thù những con người vẫn còn yêu nó trong khi vẫn đấu tranh chống
lại những kẻ liên minh với nó. Tôn giáo không thể nào chia sẻ sức mạnh vật
chất của những kẻ cầm quyền mà lại không phải nhận một phần những hận
thù do các chính quyền kia đẻ ra.
Những thế lực chính trị loại vững chãi hơn cả cũng chỉ bảo đảm cho sự
trường tồn của chúng nhờ ý kiến của một thế hệ, nhờ lợi ích của một thế kỉ,
lắm khi nhờ cuộc đời một con người. Một bộ luật có thể cải đổi cái trạng
thái xã hội có vẻ như vững chãi nhất, cứng rắn nhất, và cùng với việc đó thì
mọi sự cũng đổi thay theo.
Các thế lực của xã hội hết thảy đều ít nhiều có tính chất thoáng qua, cũng
như những tháng năm chúng ta sống trên cõi đời này vậy. Chúng tiếp nối
nhau thật nhanh, hệt như những lo âu trong cuộc sống vậy. Và ta chưa từng
thấy một chính quyền nào lại được dựng trên cơ sở bất biến của trái tim
người, cũng chẳng thấy nó có cơ sở trên một lợi ích bất tử.
Chừng nào sức mạnh của một tôn giáo nằm ở các tình cảm, các bản năng,
các đam mê như ta từng thấy diễn ra trong các giai đoạn lịch sử, nó đương
đầu được với sức mạnh của thời gian, hoặc ít ra cũng khó mà làm cho nó bị
tiêu diệt bởi một tôn giáo khác. Nhưng khi một tôn giáo định đặt cơ sở trên
những lợi ích của cuộc đời này, nó dường như cũng mong manh như mọi thế
mạnh khác trên trái đất này. Đứng một mình, tôn giáo còn hi vọng bất tử;
liên minh với những quyền lực phù du, tôn giáo cũng sẽ đi theo vận mệnh
chúng, và thường bị rơi theo những đam mê thoáng qua vẫn trụ đỡ chúng.
