trí nào trong những thăng trầm của các ý kiến con người? Tôn giáo sẽ ra sao
khi nó thì bất tử trong khi xung quanh nó mọi thứ đều huỷ diệt?
Các linh mục Mĩ đã nhận ra chân lí đó trước mọi người, và họ điều chỉnh
cho hành vi mình phù hợp với tình trạng đó. Họ đã thấy là phải khước từ
việc gây ảnh hưởng tôn giáo nếu họ định “mua” được một thế lực chính trị,
và họ đã chọn con đường để mất sự ủng hộ của quyền lực hơn là chia sẻ
những thăng trầm của quyền lực đó.
Ở Mĩ, tôn giáo có lẽ kém thế lực so với cái thế nó từng có vào những lúc
nào đó ở một số quốc gia nào đó, nhưng ảnh hưởng của tôn giáo ở Mĩ lại
bền. Tôn giáo đã được dồn về với khả năng thực của nó mà chẳng ai có thể
tước đi nổi. Nó chỉ hoạt động trong một phạm vi duy nhất, nhưng hoạt động
phủ kín phạm vi ấy và dễ dàng chế ngự được tình hình.
Tôi được nghe ở châu Âu khắp nơi cất lên những tiếng nói kêu ca sự thiếu
niềm tin tôn giáo ở Hoa Kì, và người ta tự hỏi làm cách gì trả lại cho tôn
giáo một đôi ba điều còn sót lại của quyền lực xưa nó từng có.
Tôi nghĩ là trước hết cần tìm hiểu xem giờ đây trạng thái tự nhiên của con
người trong lĩnh vực tôn giáo cần phải như thế nào. Biết được những gì ta hi
vọng có được và những gì ta phải biết e ngại, khi đó ta sẽ nhìn được rõ ràng
cái mục tiêu cần nỗ lực vươn đến.
Có hai nguy cơ lớn đe doạ sự tồn tại của các tôn giáo: tình trạng chia rẽ
tôn giáo và sự dửng dưng.
Trong những thế kỉ nhiệt thành, thường khi xảy ra việc con người từ bỏ
tôn giáo của họ, nhưng đó là họ chỉ tuột khỏi cái ách này để quàng cái ách
khác vào mà thôi. Niềm tin thay đối tượng nhưng niềm tin chẳng chết được.
Tôn giáo cũ khi đó kích thích trong mọi trái tim hoặc là những tình yêu nồng
nàn hoặc là những hằn thù bất cộng đới thiên. Những người này từ bỏ tôn
giáo trong giận dữ, những người khác lại bám vào tôn giáo với lòng nhiệt
thành mới: các niềm tin đổi khác đi, nhưng chẳng khi nào có sự bất tín
ngưỡng cả.
