nói đâu là những giới hạn tự nhiên của chuyên chế và đâu là những cột mốc
của cấm đoán.
Những cuộc cách mạng dài dằng dặc đã phá đi hẳn lòng tôn trọng đối với
các vị đứng đầu Nhà nước. Mất đi sức nặng của uy tín công cộng, các quân
vương từ nay có quyền say sưa quyền lực mà chẳng biết sợ là gì nữa.
Khi các vị quân vương nhìn thấy tấm lòng dân, thì họ trở nên khoan hoà,
vì họ cảm thấy mình mạnh; khi đó họ khoan thư đối với bầy tôi, vì lòng yêu
con dân là sự ủng hộ đối với ngai vàng. Thế là giữa vị quân vương và nhân
dân hình thành nên một sự đổi trao tình cảm, xã hội hoà dịu tương tự như
cảnh gia đình. Thần dân vẫn làu bàu chống đối vua và vẫn tìm cách làm cho
quân vương khó chịu, còn quân vương thì đánh bầy tôi bằng roi nhẹ, như
cha trừng phạt con.
Nhưng một khi uy tín vương quyền bị tan rã giữa sục sôi cách mạng; khi
các ông vua nối tiếp nhau trên ngai vàng lần lượt phơi bày trước con mắt
nhân dân sự yếu kém của quyền và sự cứng rắn của việc thì khi đó chẳng
còn ai nhìn thấy ở quân vương một vua cha của đất nước, mà chỉ nhìn thấy
đó là một ông chủ. Nếu ông chủ đó yếu kém, thì người ta khinh. Nếu ông
chủ mạnh, thì người ta sợ. Bản thân ông chủ đó thì đầy cáu giận và e sợ. ông
ta tự thấy mình như kẻ xa lạ trên đất nước mình, và ông ta cư xử với thần
dân như với những kẻ thất trận.
Khi có bao nhiêu tỉnh và thành phố thì có bấy nhiêu quốc gia khác nhau
giữa lòng một tổ quốc chung, thì mỗi thực thể đó lại có một tinh thần riêng
chống đối lại tinh thần nô lệ chung. Nhưng ngày nay, với tất cả các phe phái
trong cùng một đế quốc, sau khi đã mất hết mọi quyền tự do, mọi cách sống,
mọi định kiến, thậm chí mất cả kí ức và tên gọi, các “quốc gia” ấy lại bắt
đầu quen được với việc chịu nô lệ theo luật pháp chung, thì không còn dễ đè
nén tất cả bọn họ như là đè nén từng cá nhân riêng lẻ nữa.
Trong thời gian tầng lớp quý tộc hưởng thụ quyền lực của họ, và còn lâu
sau khi họ mất đi quyền lực đó, danh dự quý tộc vẫn còn là một sức mạnh lạ
kì cho các chống đối cá nhân.
