lại sức mạnh có tổ chức của chính quyền?
Để nghĩ ra một cái gì đó tương tự như cái sẽ xảy ra trong chúng ta, xin
chớ đi tìm hỗ trợ từ các biên niên sử. Có lẽ cần hỏi han những tượng đài cổ
đại và quay về với những thế kỉ kinh hãi của nền bạo hành thời cổ, vào lúc
tập tục bị hủ hoá, kí ức bị xoá tan, thói quen bị tiêu diệt, dư luận chao đảo,
khi tự do bị xua đuổi khỏi luật pháp và chẳng biết tìm chỗ ẩn náu ở đâu, khi
chẳng còn có gì bảo đảm cho các công dân nữa, và các công dân không bảo
đảm nổi cho chính mình nữa, khi đó ta thấy những con người đem bản chất
người ra đùa bỡn, và các quân vương thì làm nản lòng khoan dung của trời
đất hơn là làm nản lòng kiên nhẫn của đám thần dân.
Tôi thấy những ai còn hi vọng tìm lại nền quân chủ của Henry IV hoặc
của Louis XIV
là những người khá mù quáng. Về phần mình, khi xem
xét tình trạng hiện thời của vô số quốc gia châu Âu và xu thế các quốc gia
khác đang hướng tới, tôi tin rằng rồi đây ở những quốc gia đó sẽ chẳng còn
chỗ đứng cho Tự do dân chủ hoặc cho bạo quyền kiểu các vua César.
Điều này chẳng đáng để ta nghĩ đến sao? Thật vậy, nếu như mọi con
người phải đi tới cái điểm họ phải tới hoặc là trong tư cách con người tự do
hoặc là con người nô lệ, tất cả đều bình quyền hoặc là tất cả đều vô quyền;
nếu những người cai quản xã hội bị buộc phải nâng cao dần dần đám đông
lên ngang bằng họ hoặc là họ bỏ rơi mọi công dân ở dưới mức nhân loại,
liệu như thế đã đủ chưa để thuyết phục biết bao hoài nghi, để làm yên lòng
biết bao lương tri, và để chuẩn bị cho từng con người dễ dàng thực hiện
những hiến dâng to tát?
Khi đó, liệu ta có nên coi sự phát triển dần từng bước của các thiết chế
dân chủ không như là cái gì tốt nhất mà như là phương tiện duy nhất mang
tính tự do còn sót lại cho ta. Và mặc cho không ưa gì chính quyền dân trị,
liệu ta có nên cứ chấp nhận hình thức chính quyền đó như là phương thuốc
áp dụng tốt hơn cả và lương thiện hơn cả khả dĩ đem đối chọi lại được
những tật xấu hiện thời của xã hội?
Làm cho nhân dân tham gia chính quyền là điều khó khăn; còn khó khăn
hơn nữa là cung cấp cho nhân dân kinh nghiệm và mang lại cho họ những
