chúng. Vì công luận càng ngày càng trở thành một trong những thế lực hàng
đầu và khó bề cưỡng lại nhất. Ngoài sức mạnh công luận ra, chẳng có chỗ
dựa nào mạnh hơn cho phép cưỡng lại những cú tiến đánh của nó. Điều này
có giá trị cả với một quốc gia dân trị nhưng đứng đầu lại là kẻ chuyên chế
cũng như ở một nước theo thể chế cộng hoà. Trong những thời kì bình đẳng,
các quân vương có khi cũng làm cho con người phải phục tùng, nhưng bao
giờ thì cũng chỉ có phe đa số mới làm cho người ta có niềm tin mà thôi. Vậy
là, phải làm cách gì chiều lòng phe đa số trong mọi điều gì không trái ngược
với niềm tin.
Trong tập I công trình nghiên cứu của mình, tôi đã chỉ ra cách thức các tu
sĩ người Mĩ tách mình ra khỏi mọi công việc chính trị. Đó là thí dụ nổi bật
nhất, nhưng không phải là thí dụ duy nhất về sự kiềm chế của họ. Ở Mĩ, tôn
giáo là một thế giới riêng biệt nơi người tu sĩ trị vì, nhưng vị tu sĩ lại thận
trọng không vượt ra ngoài khuôn khổ đó. Trong phạm vi đó, vị tu sĩ dẫn dắt
trí tuệ con người. Bên ngoài giới hạn đó, vị tu sĩ phó mặc con người cho
chính họ, mặc cho họ sống trong độc lập và bất ổn định, những điều như là
bản tính con người họ và là đặc tính thời đại họ. Tôi không bao giờ được
thấy nơi nào mà đạo Ki Tô lại được bao che bằng ít hình thức, ít thực hành
và ít hình ảnh như là ở Hoa Kì, và không nơi nào đạo ấy lại có tư tưởng rõ
ràng hơn, giản dị hơn và tổng quát hơn đối với trí tuệ con người. Mặc dù
người Ki Tô giáo nước Mĩ được chia thành vô số giáo phái, song tất cả đều
nhìn tôn giáo của họ theo cùng một quan điểm. Điều này áp dụng cho Công
giáo cũng như cho mọi tín ngưỡng khác. Không ở đâu có những vị tu sĩ như
ở Hoa Kì, những con người ít thích thú thấy giáo dân tuân theo từng khuyến
dụ nhỏ nhặt, thích giáo dân có những phương pháp hành giáo lạ lùng, đó là
nhũng tu sĩ bám lấy tinh thần của niềm tin hơn là câu nệ lời lẽ của niềm tin.
Tôi cũng chẳng thấy ở đâu người ta lại theo sát hơn cái học thuyết của Nhà
thờ ngăn cấm thờ phụng các vị thánh theo những thủ tục chỉ dành riêng cho
Chúa Trời. Thế nhưng người Công giáo Mĩ vẫn rất ngoan đạo và rất chân
thành.
