khái niệm phụ trợ trong những thời đại mọi thứ đều không ngừng đổi thay vị
trí, và tinh thần con người thì, do chỗ đã quen với cảnh tượng vạn sự biến
đổi, nên cũng khó chịu trước việc người ta làm cho cái động thành cái tĩnh.
Tôi thấy là sự bất động của các sự vật bề ngoài và phụ trợ chỉ có cơ may kéo
dài một khi bản thân xã hội dân sự cũng bất động; nhìn khắp nơi nơi đâu đâu
cũng chỉ cho thấy đó là một tai hoạ.
Ta sẽ thấy rằng, trong mọi đam mê đã được sự bình đẳng tạo ra hoặc được
nó ưu ái, chỉ có một đam mê đã được làm cho thành cực kì linh hoạt và được
đem đặt cùng một lúc vào mọi trái tim con người: đó là tình yêu cái hạnh
phúc trần gian. Sự thích thú hạnh phúc trần gian là nét nổi trội và không gì
tẩy rửa nổi của các thời đại dân chủ.
Ta có quyền nghĩ rằng có một tôn giáo nào mà lại định thủ tiêu cái đam
mê đẻ ra mọi đam mê kia, thì rốt cuộc sẽ bị đam mê đó tiêu diệt lại. Nếu tôn
giáo đó định dứt con người hoàn toàn ra khỏi sự chiêm ngưỡng những điều
tốt lành của thế gian này, để đẩy họ hoàn toàn vào chỗ chỉ suy tư về những
điều tốt lành của cái thế giới khác, ta có thể tiên báo rằng mọi tâm hồn con
người sẽ tuột ra khỏi bàn tay tôn giáo đó để rời xa tôn giáo ấy mà lao vào
duy nhất những thú vui vật chất và hiện tồn.
Công việc chính yếu của các tôn giáo là thanh lọc, là điều hoà và hạn chế
sự thích thú quá nồng nàn và quá tuyệt đối với hạnh phúc trần gian mà con
người cảm nhận được trong những thời đại bình đẳng. Nhưng tôi tin rằng
tôn giáo sẽ sai lầm nếu định kiềm chế hoàn toàn sự thích thú đó và thủ tiêu
nó. Những tôn giáo như thế sẽ không sao có thể làm cho con người ngoảnh
mặt đi khỏi sự ưa thích cảnh đời giàu sang sung túc. Song các tôn giáo đó
vẫn còn có thể thuyết phục được cho con người hãy làm giàu chỉ bằng
những biện pháp chính đáng.
Điều này dẫn tôi tới ý kiến cuối cùng hình như có bao hàm mọi điều đã
nói. Khi con người ngày càng trở nên giống nhau hơn và bình đẳng với nhau
hơn, thì các tôn giáo, một mặt phải đứng tách khỏi những công việc thường
ngày, cũng lại không cần thiết phải đụng chạm tới những ý tưởng con người
nói chung đã tiếp nhận cùng những lợi ích thường trực của đông đảo quần
