Có thể nói là khi đó thế giới La Mã bị vỡ tan tành thành ngàn mảnh, mỗi
dân tộc lại quay về tư thế riêng rẽ có trước đó. Chẳng mấy chốc, bên trong
những dân tộc đó xuất hiện vô cùng nhiều tầng lớp. Các dòng giống tách
riêng ra, các đẳng cấp lại phân chia các dân tộc còn nhỏ ra hơn nữa. Giữa cái
cảnh tất cả mọi người cùng làm cho các xã hội người phân chia nhỏ ra đến
hết mức, thì đạo Ki Tô vẫn kiên trì những ý tưởng tổng quát chủ chốt đã
được nó đưa ra cho mọi người. Dẫu sao hình như nó vẫn phải quan tâm tới
những khuynh hướng mới nảy sinh do sự phân chia nhỏ mà loài người tạo
ra. Con người vẫn tiếp tục tôn thờ chỉ một Chúa Trời duy nhất sinh ra và giữ
gìn mọi vật; thế nhưng từng quốc gia, từng thành thị, và có thể nói là từng
con người nữa, tưởng đâu như đều có cái đặc quyền tự tạo cho mình những
kẻ bảo vệ riêng bên cạnh một minh chủ chung. Do chỗ không thể chia nhỏ
Thần linh ra, họ liền tạo ra vô thiên lủng các “nhân viên” của Thần linh. Đối
với phần lớn người Ki Tô giáo, việc tôn kính thánh thần hầu như trở thành
công việc sùng bái mù quáng, và có thể e ngại tới một lúc nào đó đạo Ki Tô
thoái hoá trở lại thành những “tôn giáo” đã bị nó đánh bại.
Với tôi thì hiển nhiên là, những thanh chắn chia rẽ các dân tộc trong lòng
nhân loại và chia rẽ các công dân trong lòng một quốc gia càng có xu hướng
biến mất đi, thì tinh thần con người dường như tự nó càng hướng về một tồn
tại duy nhất và đầy quyền lực, có quyền ban phát theo một cách như nhau
những luật lệ như nhau tới từng con người. Đặc biệt là trong những thời đại
dân chủ này, ta càng phải chú ý đừng khi nào lẫn lộn việc thờ phụng chỉ
dành cho Đấng sáng tạo với việc tung hô các “nhân viên” thứ sinh của
Người.
Còn một chân lí nữa tôi cũng thấy là khá sáng tỏ: hơn hẳn mọi thời đại
khác, trong những thời đại dân chủ, các tôn giáo phải bớt đi những thực
hành bề ngoài.
Khi nói về phương pháp triết học của người Mĩ, tôi đã chỉ ra rằng, vào
thời đại bình đẳng, không gì khiến con người nổi đoá lên hơn là khi họ cảm
thấy bị phụ thuộc vào những hình thức. Con người sống trong những thời
đại này không đủ kiên nhẫn để chấp nhận các hình tượng; biểu trưng đối với
