Tôi không có quyền và cũng chẳng có ý định xem xét những phương tiện
siêu nhiên Chúa Trời đã dùng để truyền tải niềm tin tôn giáo vào trong trái
tim con người. Lúc này đây tôi chỉ hình dung các tôn giáo theo một quan
điểm thuần tuý con người; tôi tìm xem bằng cách nào các tôn giáo lại dễ
dàng duy trì được quyền lực trong những thời đại dân chủ mà lúc này chúng
ta đang bước vào.
Tôi đã chỉ ra vì sao, trong thời đại ánh sáng và bình đẳng, mà tinh thần
con người vẫn đồng tình tiếp nhận những tín ngưỡng mang tính giáo điều,
và từ đó mà bộc lộ mạnh mẽ nhu cầu chỉ về mặt tôn giáo của mình. Điều này
trước hết cho thấy rằng, trong những thời kì đó, các tôn giáo phải kín đáo
thu mình hơn mọi thứ khác trong những giới hạn riêng của chúng, và đừng
tìm cách vượt khung ra ngoài. Bởi vì, khi tìm cách mở rộng quyền lực xa
hơn những vấn đề tín ngưỡng, các tôn giáo gặp nguy cơ không được người
ta tin một chút gì nữa. Vậy là các tôn giáo phải cẩn thận vạch ra một vòng
giới hạn nơi chúng định giam giữ tinh thần con người vào, và bên ngoài
vòng đó thì hoàn toàn để cho con người được tự do buông thả cho chính
mình.
Mahomed đã đưa từ trên cao xuống hạ giới và đặt vào trong kinh Coran
không chỉ những học thuyết tôn giáo, mà cả những châm ngôn xử thế về
chính trị, những luật lệ dân sự và hình sự, những lí thuyết khoa học. Ngược
lại, Phúc âm chỉ nói tới những mối quan hệ chung giữa con người với Chúa
Trời và giữa con người với nhau. Ngoài những điều đó, Phúc âm không dạy
dỗ gì thêm và không ép phải tin gì hết. Chỉ riêng điều đó, trong vô vàn lí do
khác nữa, là đủ để chỉ ra rằng tôn giáo thứ nhất khó có thể ngự trị lâu bền
trong những thời đại ánh sáng và dân chủ, còn tôn giáo thứ hai thì hướng tới
việc ngự trị dài lâu những thế kỉ này và những thế kỉ khác nữa.
Nếu tôi tiếp tục xem xét sự việc theo hướng này mãi, tôi thấy được rằng,
nói trên cương vị con người với con người, muốn cho các tôn giáo có thể trụ
lại được trong những thế kỉ dân chủ, chúng không thể chỉ tự khép mình
trong những chủ đề tín ngưỡng. Quyền năng của chúng còn tuỳ thuộc nhiều
hơn nữa vào bản chất các niềm tin chúng rao giảng, vào những hình thức
