trong đời sống vật chất mọi thứ cần phải được vững chắc và bình ổn, và một
khi không còn trở lại được nữa với các tín ngưỡng xưa, họ liền đi tìm cho
mình một ông chủ.
Phần tôi thì vẫn ngờ rằng con người chẳng khi nào cùng một lúc lại chịu
đựng được cảnh hoàn toàn thiếu vắng tôn giáo và hoàn toàn tự do chính trị.
Và tôi sẵn lòng tin rằng nếu con người không có niềm tin, thì họ phải có
nghĩa vụ, và nếu con người có tự do, thì họ phải có niềm tin.
Tuy nhiên tôi không dám chắc rằng liệu có còn thấy tính chất vô cùng hữu
ích đó của các tôn giáo tại các quốc gia đã bình đẳng về các điều kiện như là
ở tất cả các quốc gia khác.
Ta phải thừa nhận rằng sự bình đẳng, là cái đem lại nhiều điều tốt đẹp lớn
lao cho cuộc sống, cũng gợi ý cho con người những bản năng khá nguy
hiểm, như sẽ trình bày dưới đây: nó có khuynh hướng làm cho con người
tách rời nhau ra và chỉ còn biết lo cho riêng mình thôi.
Nó mở rộng hết cỡ tâm hồn con người cho sự ưa chuộng những thú vui
vật chất.
Lợi thế to lớn nhất của các tôn giáo là chúng gợi lên những bản năng hoàn
toàn ngược lại. Không có tôn giáo nào lại không đặt các đối tượng ham
muốn của con người ra bên ngoài và lên trên những lợi ích thế gian, và lại
không nâng cao một cách tự nhiên tâm hồn con người tới những miền cao
hơn nhiều so với những miền nhục cảm. Cũng chẳng có tôn giáo nào lại
không áp đặt cho từng con người những nghĩa vụ nào đó phải thực hiện cho
loài người hoặc cùng thực hiện chung với loài người, và không nhân việc đó
mà khiến con người có cơ hội chiêm ngưỡng chính bản thân mình. Ta bắt
gặp điều này ngay cả trong những tôn giáo sai lầm nhất và nguy hiểm nhất.
Vậy là một cách tự nhiên những dân tộc có tín ngưỡng đều mạnh ở đúng
chỗ nào các dân tộc dân chủ tỏ ra yếu kém. Điều đó khiến ta thấy rõ, việc
con người duy trì tôn giáo khi họ trở nên bình đẳng với nhau có tầm quan
trọng biết bao.
