họ là những trò con nít nhân tạo, dùng để che mắt hoặc để tô vẽ cho những
chân lí lẽ ra nên đưa cho họ ở dạng hoàn toàn trần truồng và công khai minh
bạch; con người vô cảm trước những nghi lễ và một cách tự nhiên họ có xu
hướng chỉ coi trọng đôi chút những chi tiết của công việc thờ phụng.
Những ai có trách nhiệm sắp đặt hình thái bề ngoài của các tôn giáo vào
thời đại dân chủ cần phải hết sức chú ý đến những bản năng tự nhiên này
của trí tuệ con người để khỏi phải đấu tranh lại chúng một cách không cần
thiết.
Tôi tin tưởng mạnh mẽ vào sự cần thiết phải có các hình thức; tôi biết
rằng hình thức làm cố định trong tình thân con người sự chiêm ngưỡng
những chân lí trừu tượng, và khi giúp con người nắm chắc được chúng, thì
cũng khiến con người càng nhiệt thành theo chúng. Tôi chẳng thể hình dung
nổi khả năng duy trì một tôn giáo mà lại không có những thực hành tôn giáo
bề ngoài. Nhưng mặt khác tôi vẫn cho rằng, trong những thế kỉ sắp đến, sẽ là
điều đặc biệt nguy hiểm khi gia tăng quá đáng những hình thức bề ngoài của
tôn giáo. Thực ra thu hẹp chúng lại được thì tốt, và ta chỉ nên giữ lại cái hình
thức nào tuyệt đối cần cho bản thân cái tín điều mang tính bản chất của tôn
giáo
để nó được trường tồn, mà nghi thức thực hành chỉ là vỏ bọc bên
ngoài. Tôn giáo nào quá tỉ mẩn, quá cứng nhắc và đầy những bó buộc nhỏ
nhặt, vào thời đại mà con người ngày càng được bình đẳng với nhau, chẳng
mấy chốc sẽ chỉ còn là thứ dành cho một nhóm người quá sốt sắng giữa vô
vàn những kẻ không có niềm tin.
Tôi biết là sẽ có những lời phản đối rằng, các tôn giáo, vốn đều có đối
tượng là những chân lí tổng quát và vĩnh hằng, không thể nào bị uốn theo
những bản năng thay đổi của từng thời đại mà lại không bị con người thấy
đó chẳng còn là tôn giáo nữa: tôi xin trả lời ngay bây giờ rằng, ta cần phân
biệt rất kĩ một đằng là những quan niệm chính tạo nên một niềm tin và tạo
thành cái mà các nhà thần học gọi bằng những tín điều (article de foi – ND),
và một đằng là những khái niệm phụ trợ bám vào các tín điều đó. Các tôn
giáo đều buộc phải bám chắc vào những tín điều, bất kể tinh thần thời đại
thay đổi đến đâu; nhưng tín điều thì phải cẩn thận đừng gắn bó với những
