người này thì muốn vươn tới quyền lực, những người khác thì muốn vươn
tới giàu sang. Giữa cái ồn ào khắp chốn cùng nơi đó, giữa cái va chạm liên
tục của những lợi ích đối nghịch nhau đó, giữa cuộc hành tiến liên tục của
con người đi tìm cơ may lập nghiệp đó, lấy đâu ra sự yên tĩnh cần thiết cho
những kết hợp trí tuệ sâu xa? Làm cách gì ngưng suy tư tại một điểm nào đó
khi xung quanh ta mọi thứ đều nhộn nhạo quay cuồng, và bản thân ta thì
ngày lại ngày cũng bị cuốn hút theo dao động theo dòng chảy hung hăng
đang cuốn theo mọi vật?
Ta cần phân biệt rõ trạng thái quay cuồng thường xuyên ngự trị trong lòng
một xã hội dân chủ thanh bình và đã định hình vững chắc với những sự vận
động hỗn độn và cách mạng hầu như bao giờ cũng đi theo sự ra đời và sự
phát triển một xã hội dân chủ.
Khi bùng nổ một cuộc cách mạng bạo lực tại một quốc gia rất văn minh,
thể nào nó cũng tạo ra một xung động bất ngờ đến tình cảm và tư tưởng con
người.
Điều này là có thật, nhất là khi các cuộc cách mạng dân chủ vừa khuấy
động tất cả các giai tầng xã hội tạo thành một quốc gia, đồng thời lại làm
nảy sinh ra những tham vọng lớn trong lòng từng công dân.
Nếu người Pháp bỗng có được những tiến bộ tuyệt vời trong các bộ môn
khoa học chính xác ngay vào thời kì họ hoàn thành việc thủ tiêu những tàn
dư của xã hội phong kiến cũ, thì sự sung mãn đột nhiên đó không có nguyên
nhân từ nền dân chủ, mà nguyên nhân là cuộc cách mạng chưa từng có đi
kèm theo sự phát triển nền dân trị đó. Cái đã xảy ra khi đó là một sự kiện
đặc biệt; sẽ là không thận trọng khi ta lấy một sự kiện riêng đó làm chỉ dẫn
của một quy luật tổng quát.
Những cuộc đại cách mạng không còn là điều thông thường lắm nữa ở các
quốc gia dân trị cũng như các quốc gia khác; thậm chí tôi còn nghĩ là tính
chất thông thường đã bớt đi nhiều rồi. Nhưng bên trong các dân tộc đó có
một sự vận động nhỏ không thoải mái, một thứ luân chuyển không ngừng
tình cảnh con người kẻ này lăn đè lên trên kẻ kia, làm cho tinh thần con
