thể dễ dàng xác lập một mối quan hệ và một trật tự chặt chẽ cho các hành
động này.
Nền văn chương cổ đại, với biết bao câu chuyện lịch sử đẹp đẽ trao lại
cho chúng ta ngày nay, song lại chẳng để lại gì cho chúng ta như một hệ
thống lịch sử vĩ đại, trong khi những tác phẩm nghèo nàn nhất của thời hiện
đại cũng cứ đầy rẫy những hệ thống như thế. Dường như các nhà sử học cổ
đại không sử dụng mấy đến những lí thuyết đại cương ấy trong khi các nhà
sử học thời nay thì lúc nào cũng định lạm dụng các lí thuyết đó.
Các nhà viết sử trong những thời kì dân chủ còn có một khuynh hướng
khác nữa nguy hại hơn nhiều.
Khi mất hút vết tích hành động của những cá nhân tác động tới các quốc
gia, ta thường thấy cuộc sống nhộn nhạo biến động song lại chẳng nhìn thấy
đâu có cỗ động cơ. Do chỗ thật khó để mà tri giác và phân tích được những
nguyên nhân tác động riêng rẽ tới ý chí của từng công dân rồi cuối cùng tạo
ra sự chuyển động của tất cả mọi con người, người ta có xu hướng tin rằng
sự chuyển động đó không mang tính tự nguyện của con người và các xã hội
đều vô tình tuân thủ theo một sức mạnh “ở trên cao” đang ngự trị tất thảy.
Khi đó, ngay cả khi ở dưới mặt đất này người ta phải tìm cho ra sự kiện
chung điều khiển ý chí riêng của mọi cá nhân con người, thì điều đó cũng
không cứu vãn được sự tự do của con người. Một nguyên cớ khá to tát để
cùng lúc đem áp dụng vào cho hàng triệu con người, lại khá mạnh mẽ để bắt
tất cả mọi người cùng lúc cúi rạp về một phía, tìm cho ra nguyên cớ đó
dường như là điều hấp dẫn không sao cưỡng nổi. Sau khi được nhìn thấy
con người nhường bước trước cái nguyên cớ đó, thì cũng gần tới lúc có niềm
tin rằng con người không sao cưỡng lại nổi cái nguyên cớ đó.
Vậy là những nhà sử học sống vào thời dân chủ không chỉ không đồng
tình để cho một vài công dân có được cái quyền được tác động lên số phận
cả quốc gia, họ còn tước đi mất của chính nhân dân cái khả năng chỉnh sửa
thân phận của chính mình, và khi thì họ bắt nhân dân phải tuân thủ theo một
Thiên mệnh bất di bất dịch, khi thì phải tuân theo một thứ định mệnh mù
quáng. Theo các vị sử gia đó, mỗi quốc gia dân tộc, do vị trí của nó, do
