Khi ta đọc Platon, ta thấy rằng ngay từ những thời điểm trước ông và
cùng thời với ông, đã có nhiều người viết văn tiên báo sự xuất hiện chủ
nghĩa duy vật. Những tác phẩm của những nhà văn này không đến được thời
chúng ta bây giờ, hoặc chúng chỉ tới tay chúng ta trong tình trạng rất không
đầy đủ. Thời đại nào khác thì cũng đều có tình trạng như thế: phần lớn
những đỉnh cao văn chương đều gắn bó với chủ nghĩa duy tâm. Bản năng và
thị hiếu của loài người trụ đỡ cho học thuyết đó, chúng lắm khi cứu vãn học
thuyết đó mà chẳng đếm xỉa gì đến việc chính con người có chấp nhận hay
không, và vì thế mà làm cho tên tuổi những người gắn bó với học thuyết đó
được nổi lên bập bềnh (trong khi chính học thuyết thì chìm nghỉm – ND).
Như vậy là, ta chẳng nên tin rằng vào bất kì thời kì nào và trong bất kể trạng
thái chính trị nào, đam mê thụ hưởng vật chất và những quan điểm gắn bó
với đam mê đó lại có thể thoả mãn cho cả một dân tộc. Trái tim con người
mênh mông hơn nhiều so với những gì ta vẫn giả định về nó. Trái tim người
có thể chứa đựng cả thị hiếu về những của cải trần gian và cả tình yêu những
tài sản thiên giới. Đôi khi con tim người như thể lao đầu không chút suy
nghĩ vào một trong hai loại tài sản đó, nhưng không khi nào nó lại bỏ quên
không nghĩ gì cả tới loại tài sản kia.
Nếu như ta dễ dàng nhận thấy là vào thời kì dân chủ thì lại cần phải làm
cho các quan điểm duy linh ngự trị, thì lại chẳng dễ dàng gì việc chỉ ra cho
những người cai quản các quốc gia dân trị những việc họ cần phải làm để
cho tinh thần duy linh ngự trị được ở chốn đó.
Tôi không tin vào sự thịnh vượng và cũng chẳng tin vào sự trường tồn của
các triết thuyết chính thống, còn đối với các tôn giáo chính thống thì tôi vẫn
nghĩ rằng, nếu như đôi khi chúng có thể nhất thời phục vụ được quyền lực
chính trị, thì sớm hay muộn tính chính thống đó cũng lại trở thành cái hoạ
cho Nhà thờ.
Tôi cũng chẳng thuộc về hạng người cho rằng muốn cho tôn giáo có được
thêm uy tín trong con mắt nhân dân, và muốn vinh danh thuyết duy linh
được tôn giáo rao giảng, thì tốt hơn cả là gián tiếp giao cho các mục sư một
ảnh hưởng chính trị vốn vẫn bị luật pháp từ chối.
