kiêu hãnh vì một vị thế nô bộc mà sớm muộn thì anh ta cũng được thoát ra
thôi; rằng anh ta xả thân cho một con người không đủ khả năng che chở cho
anh và cũng không thể mất anh, và sau hết, bằng một mối dây vĩnh cửu, lại
gắn kết anh với những con người giống như anh song lại không tồn tại lâu
dài hơn anh.
Ở những quốc gia quý tộc trị, thường xảy ra việc trạng thái nô bộc không
hề hạ thấp tâm hồn những con người chịu sống trong cảnh đó, bởi vì những
người đó không biết đến và cũng không hình dung được những cảnh sống
khác, và đối với họ thì cảnh bất bình đẳng tuyệt vời lộ liễu giữa chủ và tớ là
hệ quả tất yếu không sao tránh khỏi của một thứ quy luật ẩn ngầm nào đó
mà Chúa Trời đã định sẵn rồi.
Dưới chế độ dân chủ, trạng thái làm đầy tớ không làm gì để hạ thấp con
người, bởi vì con người được tự do lựa chọn trạng thái đó, trạng thái ấy
được tiếp nhận tạm bợ, và công luận không làm cho trạng thái đó thành vĩnh
viễn, và cũng chẳng tạo ra một thế bất bình đẳng vĩnh cữu nào giữa người tớ
và ông chủ.
Thế nhưng, trong cuộc chuyển tiếp từ một điều kiện xã hội này sang điều
kiện xã hội khác, bao giờ cũng xuất hiện một thời điểm khi ấy tinh thần con
người chao đảo giữa khái niệm “nô lệ” lối quý tộc trị và khái niệm phục
tùng lối dân chủ.
Khi ấy, dưới con mắt kẻ phục tùng, việc phục tùng mất đi tính chất đạo lí;
kẻ phải phục tùng không còn coi sự phục tùng đó là một nghĩa vụ hầu như
thiêng liêng nữa, song công việc đó lại vẫn chưa được nhìn nhận dưới dạng
thức thuần tuý con người; và dưới con mắt của ai đó phải phục tùng, điều
này chẳng thánh thiện và cũng chẳng công bằng, và anh ta có phải tuân theo
thì chỉ vì anh ta coi đó là một sự việc làm hạ phẩm giá và có ích mà thôi.
Vào thời điểm đó, hình ảnh nhoè nhoẹt và không hoàn chỉnh của tính bình
đẳng xuất hiện trong đầu óc những người tôi tớ; mới đầu, họ chẳng nhận ra
nổi cái quyền bình đẳng ấy nằm ở đâu, nó nằm ở ngay trong trạng thái nô
bộc hay là nằm bên ngoài cái quyền bình đẳng là quyền của họ, vì vậy mà
trong đáy lòng họ nổi loạn chống lại tình trạng thấp hèn mà họ vừa tuân thủ
