chỉ còn cái ngẫu nhiên tạo ra mối quan hệ giữa chủ đất và tá điền. Đôi bên
gặp nhau chốc lát để bàn cãi về các điều khoản của hợp đồng rồi sau đó thì
chẳng ai nhìn thấy ai nữa. Đó là hai người dưng được lợi ích làm cho xích
lại với nhau và bàn thảo ra trò với nhau một công chuyện mà chủ đề duy
nhất là đồng tiền.
Một khi mà tài sản được đem chia và của cải được phân tán khắp đó đây
trên toàn cõi đất nước, thì cái Nhà nước ấy đầy những con người vốn là
người giàu nhưng sản nghiệp lại đang xuống dốc, và cũng đầy những con
người mới giàu lên mà nhu cầu của những người này lại gia tăng nhanh hơn
nguồn lực. Với cả hai loại người này, dĩ nhiên là phải tìm cách kiếm lợi, mọi
mối lợi nhỏ nhặt nhất cũng kiếm, và chẳng anh nào chịu để lọt khỏi tay bất
kì ưu thế nào và cũng chẳng để mất đi dù chỉ một mẫu thu nhập.
Các hạng người hội nhập vào với nhau, và những gia sản rất lớn cũng như
rất nhỏ trở thành hiếm hoi, và mỗi ngày trôi đi thì khoảng cách càng hẹp lại
giữa điều kiện xã hội của chủ đất và của tá điền; chẳng bên nào còn giữ
được cái ưu thế tự nhiên bất khả tranh chấp với bên kia. Ấy vậy thì, giữa hai
con người bình đẳng và lo tìm nguồn sống ấy, vấn đề đặt ra trong hợp đồng
thuê mướn đất sẽ là gì nếu không là đồng tiền?
Một người có tài sản là cả một tổng và có trong tay một trăm mảnh đất
phát canh, con người ấy hiểu rõ rằng vấn đề là phải đồng thời tìm cách
chiếm được trái tim hàng ngàn con người; ông ta thấy thật đáng để làm được
một điều như vậy. Để đạt tới một mục tiêu to tát đến thế, ông ta dễ dàng có
những hi sinh.
Còn anh nào chỉ có trong tay một trăm mẫu ruộng thì chẳng hề lo lắng
những điều tương tự; anh này chẳng cần chiếm được điều gì đặc biệt từ cái
tốt bụng của anh tá điền nhà mình.
Một nền chuyên chế không giống như một con người, nó không chết ngay
trong một ngày. Nguyên lí của chế độ đó tự huỷ dần dần trong đáy sâu tâm
hồn con người trước khi bị tiến công trong luật pháp. Một thời gian dài trước
khi chiến tranh bùng nổ chống lại nền chuyên chế ấy, ta được chứng kiến sự
nhão ra của cái mối dây liên hệ cho tới khi đó vẫn gắn bó các đẳng cấp bên
