Vậy là nền dân chủ gắn kết anh em với nhau không phải vì lợi ích mà vì
đã làm cho anh em có chung kỉ niệm và có sự tự do gần gụi nhau trong quan
niệm và thị hiếu. Nền dân chủ làm cho di sản của anh chị em bị chia ra,
nhưng lại cho phép tâm hồn họ hoà nhập lại.
Sự hiền hoà của những tập tục dân chủ đó thật là lớn, đến độ ngay cả
những người quý tộc cũng bị lôi cuốn vào, và sau khi nếm trải một thời gian,
họ chẳng còn thấy muốn quay trở về với những công thức cung kính và lạnh
nhạt của gia đình quý tộc. Hẳn là họ sẽ tự nguyện duy trì những thói quen
sống trong gia đình dân chủ, miễn là họ có thế vứt bỏ trạng thái xã hội và
các luật lệ dân chủ đi. Nhưng những thứ này lại đứng vững rồi, và chẳng còn
cách gì để trong cùng một lúc lại thích cả hai thứ trái ngược nhau hết.
Những gì tôi vừa nói về tình yêu của con cái với cha mẹ và sự dịu ngọt
của tình anh em cần phù hợp một cách tự nhiên với mọi đam mê có nguồn
gốc tự bản tính con người.
Khi mà một cung cách suy nghĩ hoặc cảm nhận nào đó lại do một trạng
thái đặc biệt của loài người tạo ra, thì khi trạng thái đó chợt thay đổi, thế là
chẳng còn lại gì nữa cả. Vì vậy mà luật pháp có thể gắn bó rất chặt các công
dân lại với nhau; khi luật đó bị xoá bỏ, các công dân đó lìa nhau liền. Trong
thế giới phong kiến, chẳng có mối dây nào chặt hơn là mối gắn kết giữa kẻ
thần dân với bậc quân vương. Giờ đây, hai con ngựa đó chẳng còn nhận mặt
nhau nữa. Sự e sợ, lòng biết ơn và tình yêu gắn bó họ xưa kia đã biến mất.
Ta chẳng còn thấy chút dấu vết nào của chúng nữa.
Thế nhưng với những tình cảm bản nhiên của loài người thì lại không như
vậy. Hiếm khi mà luật pháp, một khi tìm cách bắt con người phải uốn theo,
lại không làm cho con người khó chịu. Luật pháp định thêm chút gì đó cho
con người, điều đó vẫn chẳng tước đi khỏi con người một chút gì đó, và khi
con người được thả cho về với chính mình, nó vẫn chẳng vì những cái “được
thêm” từ luật pháp đó mà có thêm sức mạnh.
Nền dân chủ thủ tiêu và làm xoá mờ hầu hết những quy ước xã hội đã có
và ngăn cản con người khỏi việc dễ dàng dừng lại với những quy ước xã hội
mới, làm biến mất hoàn toàn phần lớn những tình cảm vốn được sinh ra từ
