Nhìn chung lại, tôi không hiểu rằng xã hội mất gì trong sự đổi thay ấy;
nhưng tôi tin tưởng rằng cá nhân con người lại được chứ không mất gì. Tôi
cho rằng, một khi tập tục và luật pháp trở nên dân chủ hơn, các mối quan hệ
giữa người cha và người con trai trở nên thân tình hơn và dịu hiền hơn; ta
bớt bắt gặp quy tắc và quyền uy trong những mối quan hệ đó; sự tin cậy và
tình thương yêu ở đó thường lớn hơn, và dường như cái mối dây tự nhiên
được thắt chặt lại trong khi mối dây xã hội lại được nới lỏng ra.
Trong gia đình dưới thể chế dân chủ, người cha chẳng còn quyền lực nào
khác ngoài những gì mọi người vẫn quen dành cho sự mềm mỏng và sự trải
nghiệm của một ông già. Các mệnh lệnh ông ban ra có thể không được lắng
nghe; nhưng các lời khuyên của ông thường vẫn đầy uy lực. Nếu như bao
vây quanh ông không còn là những sự tôn kính mang tính chất chính thức,
thì ít ra các con của ông cũng cứ tiếp cận ông với lòng tin cậy. Chẳng còn
nữa cái công thức được mọi người thừa nhận khi phải nói với ông điều gì
đó; nhưng mọi người không ngừng nói với ông, và ngày nào thì mọi người
cũng tình nguyện hỏi ý kiến ông. Ông chủ và vị pháp quan biến mất; còn lại
người cha.
Để đánh giá được sự khác nhau giữa hai trạng thái xã hội về điểm này, chỉ
cần đọc thư tín gia đình của các nhà quý tộc để lại cho chúng ta là đủ. Văn
phong trong đó vẫn luôn luôn đúng mực, trịnh trọng, cứng nhắc và khá lạnh
lùng, đến độ qua các ngôn từ thật khó mà cảm nhận được sức ấm nóng tự
nhiên của trái tim.
Ngược lại, với những con người sống trong nền dân chủ, trong mỗi lời nói
mà một anh con gửi cho người cha mình, ta đều thấy chút gì đó vừa tự do,
thân tình và dịu mềm, mà ngay khi vừa đọc ta đã thấy ngay là có những mối
quan hệ mới đã được xác lập trong lòng gia đình.
Một cuộc cách mạng tương tự như thế cũng làm thay đổi những mối quan
hệ giữa các con cái với nhau.
Trong xã hội quý tộc trị cũng như trong gia đình quý tộc, tất cả các vị trí
đều được đánh dấu. Không những người cha chiếm lấy vị trí riêng và hưởng
đủ loại đặc quyền, ngay con cái cũng không ngang hàng với nhau: tuổi và
