đáng khinh; điều đó chỉ có nghĩa là hành vi của họ không được phán xử theo
cùng những quy tắc dùng để phán xử giới quý tộc.
Thoạt nhìn thì ta thấy ngạc nhiên và danh dự lại ngự trị với đầy đủ quyền
năng như vậy, những quy định nó buộc phải theo thấy đều cực kì lạ lùng,
đến độ hình như khi chúng càng vô lí thì con người càng phục tùng các quy
định đó hơn. Từ đó mà đôi khi ta đi đến kết luận rằng danh dự mạnh mẽ vì
nó kì cục.
Quả thực là hai điều đó – danh dự và sự kì cục – đều có chung nguồn gốc;
nhưng cái nọ không sinh ra cái kia.
Danh dự có tính chất kì cục tỉ lệ thuận với những nhu cầu được nó đại
diện và theo sự cảm nhận của số lượng người ít hơn; và do chỗ nó đại diện
cho những nhu cầu kiểu đó nên nó có sức mạnh. Vì thế, danh dự không
mạnh vì nó kì cục, mà cùng một nguyên nhân khiến nó vừa kì cục vừa
mạnh.
Tôi xin đưa ra một nhận xét khác nữa. Ở các quốc gia quý tộc trị, có sự
khác nhau giữa tất cả các thứ bậc, nhưng tất cả các thứ bậc đều cố định. Mỗi
người có một vị trí trong phạm vi của mình không sao thoát ra khỏi, và đó là
nơi anh ta có cùng một cung cách sống như những con người vây quanh
mình. Tại các quốc gia này, như vậy là chẳng còn có hi vọng gì cũng chẳng
có sự e ngại nào là mình làm gì mà không ai biết. Không có con người nào
dù ở chỗ thấp đến đâu mà lại không có “sân chơi” của mình, và anh ta phải
dùng chính cái tối tăm đó của mình để mà thoát khỏi chê trách hoặc ngợi
khen.
Ngược lại, tại các quốc gia dân chủ, nơi tất cả các công dân đều hoà lẫn
vào trong cùng một đám đông và không ngừng vẫy vùng ở đó thì công luận
chẳng có sức mạnh nào hết; đối tượng của công luận luôn luôn lẫn đi mất và
thoát khỏi bàn tay nắm bắt của nó. Như vậy là ở các nước dân chủ, danh dự
bao giờ cũng ít đòi hỏi hơn và kém bức bách hơn; bởi vì danh dự bao giờ
cũng hoạt động công khai trước công chúng, đó là chỗ nó khác với cái đức
hạnh bình thường là cái tự tồn tại và chỉ cần tự mình chứng kiến mình là đủ
rồi.
