Chúng ta đang sống một thời đại được chứng kiến những đổi thay nhanh
nhất diễn ra trong đầu óc con người. Tuy nhiên, vẫn có thể xảy ra tình trạng
là những quan niệm chính yếu của con người vẫn cứ còn bình ổn hơn là
trong những thế kỉ trước của lịch sử con người chúng ta; cái thời đại đổi
thay thực sự vẫn chưa đến đâu, có lẽ nó mới đang đến gần đấy thôi.
Khi xem xét kĩ càng hơn các nhu cầu và bản năng tự nhiên của những con
người sống trong nền dân chủ, tôi tự thuyết phục được mình rằng, nếu như
có khi nào quyền bình đẳng được xác lập rộng rãi khắp nơi và thường xuyên
mãi mãi trên thế giới này, thì các cuộc đại cách mạng trí tuệ và chính trị sẽ
càng ngày càng trở nên hiếm hoi chứ không như ta vẫn nghĩ.
Bởi vì con người của các nền dân chủ hình như bao giờ cũng dễ xúc động,
họ bất định, hồi hộp, sẵn sàng thay đổi ý chí và vị trí xã hội, ta cứ ngỡ họ
sắp sửa xoá sạch sành sanh mọi luật lệ của họ đi, ngỡ như họ sắp tiếp nhận
những niềm tin mới và có những tập tục mới. Ta chẳng hề nghĩ rằng, nếu
quyền bình đẳng đưa con người đến những đổi thay, thì nó cũng gợi cho con
người những lợi ích và thị hiếu mà phải có được sự bình ổn làm điều kiện
thoả mãn được chúng; và cùng lúc, quyền bình đẳng kìm hãm con người,
cũng lại thúc đẩy con người và cũng lại níu chặt con người xuống đất; quyền
bình đẳng thiêu đốt hừng hực các ước vọng của con người đồng thời lại hạn
chế sức mạnh của con người.
Điều đó mới thoạt đầu còn ẩn giấu kĩ: những đam mê khiến các công dân
xa cách nhau trong một nền dân chủ tự chúng bộc lộ ra. Nhưng ngay từ đầu
chẳng ai nhìn thấy cái sức mạnh ẩn giấu phía sau đã kìm giữ các công dân
đó và tập hợp họ lại.
Giữa những hoang tàn đang bao quanh đây, liệu tôi có dám nói toáng cái
điều tôi e sợ hơn cả cho các thế hệ tương lai? Vâng, đó không phải là những
cuộc cách mạng.
Nếu các công dân cứ tiếp tục càng ngày càng khép chặt mình lại trong cái
vòng luẩn quẩn những lợi ích gia đình cỏn con và vẫy vùng không ngừng
nghĩ trong cái vòng đó, ta có thể đoan chắc rằng cuối cùng họ sẽ không thể
nào với tới được những xúc cảm công cộng mạnh mẽ lớn lao đang làm rung
