động các quốc gia nhưng lại làm cho các quốc gia đó phát triển lên và canh
tân lên. Khi tôi nhìn thấy tài sản con người trở nên chu chuyển nhanh và
mạnh đến thế và khi tôi thấy mối âu lo và sự nhiệt tình đối với cái tình yêu
tài sản đến thế, tôi không sao ngăn cho mình cảm thấy e sợ một ngày nào đó
con người sẽ đi tới chỗ nhìn mọi học thuyết mới như một mối hiểm nguy,
nhìn mọi canh tân như một sự rắc rối gây khó chịu, nhìn mọi tiến bộ xã hội
như một bước đi đầu tiên đến một cuộc cách mạng, và họ sẽ hoàn toàn từ
chối tự vận động vì sợ bị người khác lôi kéo mình theo. Tôi xin thú thật là
cảm thấy run sợ nếu cuối cùng những công dân ấy lại có một thứ tình yêu
hèn đớn đối với những hưởng thụ hiện tại, e rằng lợi ích của chính tương lai
họ và tương lai con cháu họ cũng biến mất, e rằng những con người ấy sẽ
mong muốn được sống yếu hèn nốt cuộc đời họ hơn là khi cần thì có một nỗ
lực bất ngờ và đầy năng lượng để dựng số phận đời mình dậy.
Người ta vẫn tin rằng mỗi ngày các xã hội mới lại thay đổi bộ mặt, còn tôi
thì lại sợ rằng cuối cùng các xã hội đó sẽ cố định bất biến trong vẫn những
thiết chế ấy, vẫn những định kiến ấy, vẫn những tập tục ấy; đến độ là giống
người dừng chân không bước nữa và nằm lại ở vạch giới hạn; đến độ là tinh
thần con người bị co lại và vĩnh viễn thu lại một nơi mà chẳng tạo ra nổi
những tư tưởng mới mẻ nào nữa; đến độ là con người bị cạn kiệt trong
những vận động cỏn con đơn độc và khô kiệt, thế rồi, nom bề ngoài thì thấy
con người vẫn không ngừng cựa quậy đấy, nhưng loài người thì chẳng cất
bước tiến lên được bước nào cả.
